Τι ηθικές απόψεις έχουν οι αναρχικοί;
Οι αναρχικές προσεγγίσεις για την ηθική ποικίλλουν σημαντικά, αν και όλες μοιράζονται μια κοινή πεποίθηση ως προς την ανάγκη του ατόμου να αναπτύξει μέσα του τη δική του αίσθηση ηθικής. Όλοι οι αναρχικοί συμφωνούν με τον Μαξ Στίρνερ ότι το άτομο πρέπει να απελευθερωθεί από τα όρια της υπάρχουσας ηθικής και να αμφισβητήσει αυτή την ηθική – «Εγώ αποφασίζω εάν αυτό είναι το σωστό για μένα- δεν υπάρχει σωστό έξω από μένα». [The Ego and Its Own, σ. 189].
Λίγοι αναρχικοί, ωστόσο, θα έφταναν τόσο μακριά όσο ο Στίρνερ ώστε να απορρίψουν οποιαδήποτε έννοια κοινωνικής ηθικής (εντούτοις, ο Στίρνερ ασπάζεται πράγματι κάποιες οικουμενικές αξίες, αν και είναι εγωιστικές). Ένας τέτοιος ακραίος ηθικός σχετικισμός είναι σχεδόν εξίσου κακός με τον ηθικό απολυταρχισμό για τους περισσότερους αναρχικούς (ηθικός σχετικισμός είναι η άποψη ότι δεν υπάρχει σωστό ή λάθος πέρα από αυτό που ταιριάζει σε ένα άτομο, ενώ ηθικός απολυταρχισμός είναι η άποψη ότι αυτό που είναι σωστό και λάθος είναι ανεξάρτητο από το τι σκέφτονται τα άτομα).
Συχνά υποστηρίζεται ότι η σύγχρονη κοινωνία αποσυντίθεται εξαιτίας του υπερβολικού “εγωισμού” ή του ηθικού σχετικισμού. Αυτό είναι ψευδές. Όσον αφορά τον ηθικό σχετικισμό, αυτός αποτελεί ένα βήμα προς τα εμπρός από την ηθική απολυταρχία που προτρέπουν την κοινωνία διάφοροι ηθικολόγοι και αληθινά πιστοί, επειδή βασίζεται, έστω και αμυδρά, στην ιδέα της ατομικής λογικής. Ωστόσο, καθώς αρνείται την ύπαρξη (ή το επιθυμητό) της ηθικής, δεν είναι παρά ο καθρέφτης αυτού εναντίον του οποίου εξεγείρεται. Καμία από τις δύο επιλογές δεν ενδυναμώνει το άτομο ούτε είναι απελευθερωτική.
Κατά συνέπεια, και οι δύο αυτές συμπεριφορές ασκούν τεράστια έλξη στους αυταρχικούς, καθώς ένας πληθυσμός που είτε είναι ανίκανος να σχηματίσει τη δική του γνώμη για τα πράγματα (και αποδέχεται τα πάντα) είτε ακολουθεί τυφλά τις εντολές της άρχουσας ελίτ, έχει μεγάλη αξία για τους εξουσιαστές. Και τα δύο απορρίπτονται από τους περισσότερους αναρχικούς υπέρ μιας εξελικτικής προσέγγισης της ηθικής που βασίζεται στην ανθρώπινη λογική για την ανάπτυξη των ηθικών εννοιών και στη διαπροσωπική ενσυναίσθηση για τη γενίκευση αυτών των εννοιών σε ηθικές συμπεριφορές εντός της κοινωνίας καθώς και εντός των ατόμων. Μια αναρχική προσέγγιση της ηθικής μοιράζεται επομένως την κριτική ατομική εξέταση που συνεπάγεται ο ηθικός σχετικισμός, αλλά εδράζεται σε κοινά συναισθήματα περί σωστού και λάθους. Όπως υποστήριξε ο Προυντόν:
«Κάθε πρόοδος ξεκινά με την κατάργηση κάποιου πράγματος- κάθε μεταρρύθμιση στηρίζεται στην καταγγελία κάποιας κατάχρησης- κάθε νέα ιδέα βασίζεται στην αποδεδειγμένη ανεπάρκεια μιας παλιάς ιδέας».
Οι περισσότεροι αναρχικοί έχουν την άποψη ότι τα ηθικά κριτήρια, όπως και η ίδια η ζωή, βρίσκονται σε μια συνεχή διαδικασία εξέλιξης. Αυτό τους οδηγεί στην απόρριψη των διαφόρων εννοιών περί “νόμου του Θεού”, “φυσικού νόμου” κ.ο.κ. υπέρ μιας θεωρίας ηθικής ανάπτυξης που βασίζεται στην ιδέα ότι τα άτομα είναι απολύτως αρμόδια να εξετάζουν και να αξιολογούν τον κόσμο γύρω τους -στην πραγματικότητα, το οφείλουν ώστε να είναι πραγματικά ελεύθερα. Δεν μπορείς να είσαι αναρχικός και να αποδέχεσαι τυφλά το οτιδήποτε! Ο Μιχαήλ Μπακούνιν, ένας από τους θεμελιωτές της αναρχικής σκέψης, εξέφρασε αυτόν τον ακραίο σκεπτικισμό ως εξής:
«Καμία θεωρία, κανένα έτοιμο σύστημα, κανένα βιβλίο που έχει γραφτεί ποτέ δεν θα σώσει τον κόσμο. Δεν είμαι προσκολλημένος σε κανένα σύστημα. Είμαι ένας αληθινός αναζητητής».
Κάθε σύστημα ηθικής που δεν βασίζεται στην ατομική εξέταση δεν μπορεί παρά να είναι αυταρχικό. Ο Έριχ Φρομ εξηγεί το γιατί:
«Τυπικά, η αυταρχική ηθική αρνείται την ικανότητα του ανθρώπου να γνωρίζει τι είναι καλό ή κακό- ο νορμοθέτης είναι πάντα μια αρχή που υπερβαίνει το άτομο. Ένα τέτοιο σύστημα δεν βασίζεται στη λογική και τη γνώση αλλά στο δέος προς την αυθεντία και στο αίσθημα αδυναμίας και εξάρτησης του υποκειμένου- η εκχώρηση της λήψης των αποφάσεων στην αυθεντία προκύπτει από τη μαγική δύναμη της τελευταίας- οι αποφάσεις της δεν μπορούν και δεν πρέπει να αμφισβητηθούν. Από υλικής άποψης, ή σύμφωνα με το περιεχόμενο, η αυταρχική ηθική απαντά στο ερώτημα τι είναι καλό ή κακό κυρίως με βάση τα συμφέροντα της εξουσίας και όχι τα συμφέροντα του υποκειμένου, είναι εκμεταλλευτική, παρόλο που το υποκείμενο μπορεί να αποκομίσει σημαντικά οφέλη, ψυχικά ή υλικά, από αυτήν». [Man For Himself, σ. 10]
Ως εκ τούτου, οι αναρχικοί υιοθετούν, ουσιαστικά, μια επιστημονική προσέγγιση των προβλημάτων. Οι αναρχικοί καταλήγουν σε ηθικές κρίσεις χωρίς να βασίζονται στη μυθολογία της πνευματικής υποστήριξης, αλλά στην αξία του δικού τους μυαλού. Αυτό γίνεται μέσω της λογικής και του συλλογισμού και είναι μια πολύ καλύτερη οδός για την επίλυση ηθικών ζητημάτων από παρωχημένα, αυταρχικά συστήματα όπως η ορθόδοξη θρησκεία και σίγουρα καλύτερη από το “δεν υπάρχει λάθος ή σωστό” του ηθικού σχετικισμού.
Ποια είναι λοιπόν η πηγή των ηθικών αντιλήψεων; Για τον Κροπότκιν, «η φύση πρέπει λοιπόν να αναγνωριστεί ως ο πρώτος ηθικός δάσκαλος του ανθρώπου. Το κοινωνικό ένστικτο, έμφυτο στους ανθρώπους καθώς και σε όλα τα κοινωνικά ζώα, – αυτό είναι η προέλευση όλων των ηθικών αντιλήψεων και κάθε μεταγενέστερης ανάπτυξης της ηθικής». [Ethics, σ. 45]
Η ζωή, με άλλα λόγια, είναι η βάση της αναρχικής ηθικής. Αυτό σημαίνει ότι, ουσιαστικά (σύμφωνα με τους αναρχικούς), οι ηθικές απόψεις ενός ατόμου προέρχονται από τρεις βασικές πηγές:
1) από την κοινωνία στην οποία ζει ένα άτομο. Όπως επεσήμανε ο Κροπότκιν, «οι αντιλήψεις των ανθρώπων για την ηθική εξαρτώνται πλήρως από τη μορφή που πήρε η κοινωνική τους ζωή σε μια δεδομένη εποχή σε έναν δεδομένο τόπο… αυτή [η κοινωνική ζωή] αντανακλάται στις ηθικές αντιλήψεις των ανθρώπων και στις ηθικές διδασκαλίες της συγκεκριμένης εποχής». [Ό.π., σ. 315] Με άλλα λόγια, η εμπειρία της ζωής και του βίου.
2) Κριτική αξιολόγηση εκ μέρους των ατόμων των ηθικών κανόνων της κοινωνίας τους, όπως αναφέρθηκε παραπάνω. Αυτός είναι ο πυρήνας του επιχειρήματος του Έριχ Φρομ ότι «ο άνθρωπος πρέπει να αποδεχτεί την ευθύνη για τον εαυτό του και το γεγονός ότι μόνο χρησιμοποιώντας τις δικές του δυνάμεις μπορεί να δώσει νόημα στη ζωή του… δεν υπάρχει νόημα στη ζωή παρά μόνο το νόημα που δίνει ο άνθρωπος στη ζωή του με το ξεδίπλωμα των δυνάμεών του, με το να ζει δημιουργικά». [Man for Himself, σ. 45] Με άλλα λόγια, ατομική σκέψη και ανάπτυξη.
3) Το αίσθημα της ενσυναίσθησης – «η αληθινή προέλευση του ηθικού συναισθήματος… βρίσκεται απλώς στο αίσθημα της συμπόνιας». [“Anarchist Morality”, Anarchism, σ. 94] Με άλλα λόγια, η ικανότητα του ατόμου να αισθάνεται και να μοιράζεται εμπειρίες και αισθήματα με τους άλλους.
Αυτός ο τελευταίος παράγοντας είναι πολύ σημαντικός για την ανάπτυξη της αίσθησης της ηθικής. Όπως υποστήριξε ο Κροπότκιν, «όσο πιο ισχυρή είναι η φαντασία σας, τόσο καλύτερα μπορείτε να φανταστείτε τι αισθάνεται κάθε ον όταν υποφέρει, και τόσο πιο έντονο και λεπτό θα είναι το ηθικό σας αισθητήριο. Και όσο περισσότερο συνηθίζεις από τις περιστάσεις, από αυτούς που σε περιβάλλουν ή από την ένταση της δικής σου σκέψης και της φαντασίας σου, να ενεργείς όπως σε παροτρύνει η δική σου σκέψη και φαντασία, τόσο περισσότερο θα μεγαλώνει μέσα σου το ηθικό συναίσθημα, τόσο περισσότερο θα γίνεται συνήθεια». [Ό.π., σ. 95]
Έτσι, ο αναρχισμός βασίζεται (ουσιαστικά) στο ηθικό αξίωμα «να συμπεριφέρεσαι στους άλλους όπως θα ήθελες να συμπεριφέρονται και αυτοί σε σένα κάτω από παρόμοιες συνθήκες». Οι αναρχικοί όταν πρόκειται για ηθικές στάσεις δεν είναι ούτε εγωιστές ούτε αλτρουιστές, είναι απλώς άνθρωποι.
Όπως σημείωσε ο Κροπότκιν, ο “εγωισμός” και ο “αλτρουισμός” έχουν τις ρίζες τους στο ίδιο κίνητρο – «όσο μεγάλη και αν είναι η διαφορά μεταξύ των δύο ενεργειών ως προς το ανθρωπιστικό τους αποτέλεσμα, το κίνητρο είναι το ίδιο. Είναι η αναζήτηση της ευχαρίστησης». [Ό.π., σ. 85]
Για τους αναρχικούς, η αίσθηση ηθικής ενός ατόμου πρέπει να αναπτυχθεί από το ίδιο το άτομο και απαιτεί την πλήρη χρήση των διανοητικών ικανοτήτων ενός ατόμου ως μέρος μιας κοινωνικής ομάδας, ως μέρος μιας κοινότητας. Καθώς ο καπιταλισμός και οι άλλες μορφές εξουσίας αποδυναμώνουν τη φαντασία του ατόμου και μειώνουν τον αριθμό των διεξόδων που έχει για να ασκήσει τη λογική του κάτω από το θανατηφόρο βάρος της ιεραρχίας, καθώς και τη διάσπαση της κοινότητας, δεν είναι περίεργο που η ζωή υπό τον καπιταλισμό χαρακτηρίζεται από έντονη περιφρόνηση για τους άλλους και έλλειψη ηθικής συμπεριφοράς.
Σε συνδυασμό με αυτούς τους παράγοντες, σημαντικό ρόλο παίζει και η ανισότητα στην κοινωνία. Χωρίς ισότητα δεν μπορεί να υπάρξει πραγματική ηθική γιατί «η δικαιοσύνη προϋποθέτει την ισότητα… μόνο όσοι θεωρούν τους άλλους ως ίσους μπορούν να υπακούσουν στον κανόνα: “Μην κάνεις στους άλλους αυτό που δεν θέλεις να σου κάνουν”. Ένας δουλοκτήτης και ένας έμπορος δούλων προφανώς και δεν μπορούν να αναγνωρίσουν… την “κατηγορηματική απαίτηση” [της αντιμετώπισης των ανθρώπων ως αυτοσκοπό και όχι ως μέσο] όσον αφορά τους δουλοπάροικους [ή τους δούλους] επειδή δεν τους βλέπουν ως ίσους». Ως εκ τούτου, «το μεγαλύτερο εμπόδιο για τη διατήρηση ενός ορισμένου ηθικού επιπέδου στις σημερινές μας κοινωνίες έγκειται στην απουσία κοινωνικής ισότητας. Χωρίς πραγματική ισότητα, το αίσθημα της δικαιοσύνης δεν μπορεί ποτέ να αναπτυχθεί καθολικά, διότι η Δικαιοσύνη προϋποθέτει την αναγνώριση της Ισότητας». [Peter Kropotkin, Evolution and Environment, σ. 88 και σ. 79]
Ο καπιταλισμός, όπως και κάθε κοινωνία, έχει την ηθική συμπεριφορά που του αρμόζει…
Σε μια κοινωνία που κινείται μεταξύ του ηθικού σχετικισμού και του απολυταρχισμού, δεν είναι περίεργο που ο εγωισμός συγχέεται με τον εγωκεντρισμό. Αποδυναμώνοντας τα άτομα από το να αναπτύξουν τις δικές τους ηθικές ιδέες και ενθαρρύνοντας αντ’ αυτού την τυφλή υπακοή στην εξωτερική εξουσία (και έτσι τον ηθικό σχετικισμό από τη στιγμή που τα άτομα νομίζουν ότι δεν έχουν την αρμοδιότητα αυτής της εξουσίας), η καπιταλιστική κοινωνία κατοχυρώνει την φτωχοποίηση της ατομικότητας και του εγώ. Όπως το θέτει ο Έριχ Φρομ:
«Η αποτυχία του σύγχρονου πολιτισμού έγκειται όχι στην αρχή του ατομικισμού που τον χαρακτηρίζει, όχι στην ιδέα ότι η ηθική ταυτίζεται με την επιδίωξη του ατομικού συμφέροντος, αλλά στην υποβάθμιση του νοήματος του ατομικού συμφέροντος˙ όχι στο γεγονός ότι οι άνθρωποι ασχολούνται υπερβολικά με το ατομικό τους συμφέρον, αλλά στο ότι δεν ασχολούνται αρκετά με το συμφέρον του πραγματικού τους εαυτού˙ όχι στο ότι είναι υπερβολικά εγωιστές, αλλά στο ότι δεν αγαπούν τον εαυτό τους». [Man for Himself, σ. 139]
Επομένως, αυστηρά μιλώντας, ο αναρχισμός βασίζεται σε ένα εγωιστικό πλαίσιο αναφοράς – οι ηθικές ιδέες πρέπει να αποτελούν έκφραση αυτού που μας δίνει ευχαρίστηση ως σύνολο (“λογικό και συναισθηματικό”, λογική και ενσυναίσθηση). Αυτό οδηγεί όλους τους αναρχικούς στο να απορρίψουν τον ψευδή διαχωρισμό μεταξύ εγωισμού και αλτρουισμού και να αναγνωρίσουν ότι αυτό που πολλοί άνθρωποι (για παράδειγμα, οι καπιταλιστές) αποκαλούν “εγωισμό” οδηγεί στην ατομική αυτο-υποτίμηση και στη μείωση του ενδιαφέροντος για τον εαυτό μας. Όπως υποστηρίζει ο Κροπότκιν:
«Τι ήταν αυτό που η ηθική, εξελισσόμενη στις ζωικές και ανθρώπινες κοινωνίες, επεδίωκε, αν όχι την εναντίωση στις προτροπές του στενού εγωισμού και την αγωγή της ανθρωπότητας στο πνεύμα της ανάπτυξης του αλτρουισμού; Οι ίδιες οι εκφράσεις “εγωισμός” και “αλτρουισμός” είναι λανθασμένες, διότι δεν μπορεί να υπάρξει καθαρός αλτρουισμός χωρίς πρόσμιξη προσωπικής ευχαρίστησης – και, κατά συνέπεια, χωρίς εγωισμό. Θα ήταν επομένως πιο σωστό να πούμε ότι η ηθική στοχεύει στην ανάπτυξη των κοινωνικών συνηθειών και στην αποδυνάμωση των στενά ατομικών συνηθειών. Αυτές οι τελευταίες κάνουν το άτομο να χάνει από τα μάτια του την κοινωνία μέσα από την εκτίμηση για το πρόσωπό του, και γι’ αυτό αποτυγχάνουν ακόμη και να φτάσουν στον σκοπό τους, δηλαδή στην ευημερία του ατόμου, ενώ η ανάπτυξη συνηθειών κοινής εργασίας και αλληλοβοήθειας, γενικά, οδηγεί σε μια σειρά ευεργετικών συνεπειών τόσο στην οικογένεια όσο και στην κοινωνία». [Ethics, σ. 307-8]
Επομένως, ο αναρχισμός βασίζεται στην απόρριψη του ηθικού απολυταρχισμού (δηλαδή του “Νόμου του Θεού”, του “Φυσικού Νόμου”, της “Φύσης του Ανθρώπου”, του “Α είναι Α”) και του στενού εγωισμού στον οποίο τόσο εύκολα προσφέρεται ο ηθικός σχετικισμός. Αντίθετα, οι αναρχικοί αναγνωρίζουν ότι υπάρχουν έννοιες του σωστού και του λάθους που υπάρχουν ανεξάρτητα από την αξιολόγηση των πράξεων εκ μέρους του ατόμου.
Αυτό οφείλεται στην κοινωνική φύση της ανθρωπότητας. Οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ των ατόμων εξελίσσονται σε ένα κοινωνικό αξίωμα το οποίο, σύμφωνα με τον Κροπότκιν, μπορεί να συνοψιστεί ως εξής: «είναι χρήσιμο για την κοινωνία; Τότε είναι καλό. Είναι επιζήμιο; Τότε είναι κακό». Το ποιες πράξεις θεωρούν οι άνθρωποι καλές ή κακές δεν είναι, ωστόσο, αμετάβλητο και η «εκτίμηση του τι είναι χρήσιμο ή επιβλαβές… αλλάζει, αλλά το θεμέλιο παραμένει το ίδιο». [“Anarchist Morality”, ό.π., σ. 91 και σ. 92]
Το αισθητήριο αυτό της ενσυναίσθησης, που βασίζεται σε ένα κριτικό πνεύμα, είναι η θεμελιώδης βάση της κοινωνικής ηθικής – το “τι θα έπρεπε να είναι” μπορεί να θεωρηθεί ως ένα ηθικό κριτήριο για την αλήθεια ή την εγκυρότητα ενός αντικειμενικού “τι είναι”. Έτσι, ενώ αναγνωρίζουν τη ρίζα της ηθικής στη φύση, οι αναρχικοί θεωρούν την ηθική ως μια θεμελιωδώς ανθρώπινη ιδέα – προϊόν της ζωής, της σκέψης και της εξέλιξης που δημιουργήθηκε από τα άτομα και γενικεύτηκε από την κοινωνική ζωή και την κοινότητα.
Τι αποτελεί λοιπόν, σύμφωνα με τους αναρχικούς, ανήθικη συμπεριφορά; Ουσιαστικά οτιδήποτε αρνείται το πολυτιμότερο επίτευγμα της ιστορίας: την ελευθερία, τη μοναδικότητα και την αξιοπρέπεια του ατόμου.
Τα άτομα μπορούν να δουν ποιες ενέργειες είναι ανήθικες, επειδή, λόγω της ενσυναίσθησης, μπορούν να μπουν στη θέση εκείνων που υφίστανται τις εν λόγω συμπεριφορές. Οι πράξεις που περιορίζουν την ατομικότητα μπορούν να θεωρηθούν ανήθικες για δύο (αλληλένδετους) λόγους.
Πρώτον, η προστασία και η ανάπτυξη της ατομικότητας σε όλους εμπλουτίζει τη ζωή κάθε ατόμου και δίνει ευχαρίστηση στα άτομα λόγω της ποικιλομορφίας που παράγει. Αυτή η εγωιστική βάση της ηθικής ενισχύει τον δεύτερο (κοινωνικό) λόγο, δηλαδή ότι η ατομικότητα είναι καλή για την κοινωνία, διότι εμπλουτίζει την κοινότητα και την κοινωνική ζωή, ενισχύοντάς την και επιτρέποντάς της να αναπτυχθεί και να εξελιχθεί. Όπως υποστήριζε συνεχώς ο Μπακούνιν, η πρόοδος χαρακτηρίζεται από μια κίνηση από το «απλό στο σύνθετο» ή, σύμφωνα με τα λόγια του Herbert Read, «μετριέται από το βαθμό διαφοροποίησης μέσα σε μια κοινωνία. Αν το άτομο είναι μια μονάδα σε μια εταιρική μάζα, η ζωή του θα είναι οριοθετημένη, ανιαρή και μηχανική. Αν το άτομο είναι μια μονάδα από μόνο του, με χώρο και δυνατότητες για ξεχωριστή δράση… μπορεί να αναπτυχθεί – να αναπτυχθεί με τη μόνη πραγματική σημασία της λέξης – να αναπτυχθεί συνειδητά με δύναμη, ζωτικότητα και χαρά». [“The Philosophy of Anarchism”, Anarchy and Order, σ. 37]
Αυτή η υπεράσπιση της ατομικότητας μας έχει διδαχθεί από τη φύση. Σε ένα οικοσύστημα, η ποικιλομορφία είναι δύναμη και έτσι η βιοποικιλότητα γίνεται πηγή βασικής ηθικής αντίληψης. Στην πιο βασική της μορφή, παρέχει έναν οδηγό που «μας βοηθά να διακρίνουμε ποιες από τις ενέργειές μας εξυπηρετούν την ώθηση της φυσικής εξέλιξης και ποιες την παρεμποδίζουν». [Murray Bookchin, The Ecology of Freedom, σ. 442].
Έτσι, η έννοια της ηθικής «έγκειται στο αίσθημα της κοινωνικότητας, που ενυπάρχει σε ολόκληρο τον ζωικό κόσμο και στις αντιλήψεις περί ισότητας, η οποία αποτελεί μία από τις θεμελιώδεις πρωταρχικές κρίσεις της ανθρώπινης λογικής». Ως εκ τούτου, οι αναρχικοί ασπάζονται «τη μόνιμη παρουσία μιας διπλής τάσης -προς τη μεγαλύτερη ανάπτυξη, από τη μία πλευρά, της κοινωνικότητας και, από την άλλη πλευρά, της επακόλουθης αύξησης της έντασης της ζωής, η οποία έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση της ευτυχίας για τα άτομα καθώς και της προόδου- φυσικής, διανοητικής και ηθικής». [Kropotkin, Ethics, σελ. 311-2 και σελ. 19-20]
Οι αναρχικές στάσεις απέναντι στην εξουσία, το κράτος, τον καπιταλισμό, την ατομική ιδιοκτησία και ούτω καθεξής πηγάζουν από την ηθική μας πεποίθηση, αφενός ότι η ελευθερία των ατόμων είναι πρωταρχικό μέλημα, αφετέρου από την ικανότητά μας να συμπάσχουμε με τους άλλους, να βλέπουμε τον εαυτό μας μέσα στους άλλους (τη βασική μας ισότητα και κοινή ατομικότητα, με άλλα λόγια).
Έτσι, ο αναρχισμός συνδυάζει την υποκειμενική αξιολόγηση από τα άτομα ενός δεδομένου συνόλου συνθηκών και ενεργειών με την εξαγωγή αντικειμενικών διαπροσωπικών συμπερασμάτων από αυτές τις αξιολογήσεις που βασίζονται σε εμπειρικά κριτήρια και σε αλληλεπιδράσεις μεταξύ ίσων. Ο αναρχισμός βασίζεται σε μια ανθρωπιστική προσέγγιση των ηθικών αντιλήψεων, η οποία εξελίσσεται μαζί με την κοινωνία και την ατομική ανάπτυξη. Ως εκ τούτου, μια ηθική κοινωνία είναι μια κοινωνία στην οποία «η διαφορετικότητα μεταξύ των ανθρώπων θα γίνεται σεβαστή, και μάλιστα θα ενθαρρύνεται, ως στοιχείο που εμπλουτίζει την ενότητα του βιώματος και του φαινομένου… [οι διαφορετικοί] θα εκλαμβάνονται ως επιμέρους μέρη ενός όλου, το οποίο θα είναι πλουσιότερο λόγω της πολυπλοκότητάς του». [Murray Bookchin, Post Scarcity Anarchism, σ. 82]