Τι είναι ο πολιτιστικός αναρχισμός;
Για τους σκοπούς μας, θα ορίσουμε τον πολιτιστικό αναρχισμό ως την προώθηση των αντιεξουσιαστικών αξιών μέσω εκείνων των πτυχών της κοινωνίας που παραδοσιακά θεωρούνται ότι ανήκουν στη σφαίρα του “πολιτισμού” και όχι της “οικονομίας” ή της “πολιτικής” – για παράδειγμα, μέσω της τέχνης, της μουσικής, του θεάτρου, της λογοτεχνίας, της εκπαίδευσης, των πρακτικών ανατροφής των παιδιών, της σεξουαλικής ηθικής, της τεχνολογίας και ούτω καθεξής.
Οι πολιτιστικές εκφράσεις είναι αναρχικές στο βαθμό που επιτίθενται σκόπιμα, αποδυναμώνουν ή ανατρέπουν την τάση των περισσότερων παραδοσιακών πολιτιστικών μορφών να προωθούν αυταρχικές αξίες και συμπεριφορές, ιδίως την κυριαρχία και την εκμετάλλευση. Έτσι, ένα μυθιστόρημα που απεικονίζει τα δεινά του μιλιταρισμού μπορεί να θεωρηθεί ως πολιτιστικός αναρχισμός, εάν υπερβαίνει το απλό μοντέλο “ο πόλεμος είναι κόλαση” και επιτρέπει στον αναγνώστη να δει πώς ο μιλιταρισμός συνδέεται με αυταρχικούς θεσμούς (π.χ. τον καπιταλισμό και τον κρατισμό) ή μεθόδους αυταρχικής διαμόρφωσης (π.χ. την ανατροφή στην παραδοσιακή πατριαρχική οικογένεια). Ή, όπως το εκφράζει ο John Clark, ο πολιτιστικός αναρχισμός συνεπάγεται «την ανάπτυξη των τεχνών, των μέσων ενημέρωσης και άλλων συμβολικών μορφών που εκθέτουν διάφορες πτυχές του συστήματος κυριαρχίας και τις αντιπαραβάλλουν με ένα σύστημα αξιών που βασίζεται στην ελευθερία και την κοινότητα». Αυτός ο «πολιτιστικός αγώνας» θα αποτελούσε μέρος ενός γενικού αγώνα «για την καταπολέμηση της υλικής και ιδεολογικής εξουσίας όλων των κυρίαρχων τάξεων, είτε πρόκειται για οικονομικές, πολιτικές, φυλετικές, θρησκευτικές ή έμφυλες, με μια πολυδιάστατη πρακτική απελευθέρωσης». Με άλλα λόγια, «μια διευρυμένη αντίληψη της ταξικής ανάλυσης» και «μια ενισχυμένη πρακτική της ταξικής πάλης», η οποία περιλαμβάνει, χωρίς να περιορίζεται σε «οικονομικές δράσεις όπως απεργίες, μποϊκοτάζ, εργασιακές δράσεις, καταλήψεις, οργανώσεις ομάδων άμεσης δράσης και ομοσπονδιών ελευθεριακών εργατικών ομάδων και ανάπτυξη εργατικών συνελεύσεων, συλλογικοτήτων και συνεταιρισμών» αλλά και «πολιτική δραστηριότητα» όπως η «ενεργός παρέμβαση στην εφαρμογή κατασταλτικών κυβερνητικών πολιτικών», και την «μη συμμόρφωση και αντίσταση ενάντια στον κυβερνητικό παρεμβατισμό και τη γραφειοκρατικοποίηση της κοινωνίας» και τη «συμμετοχή σε κινήματα για την αύξηση της άμεσης συμμετοχής στη λήψη αποφάσεων και τον τοπικό έλεγχο». [The Anarchist Moment, σ. 31]
Ο πολιτιστικός αναρχισμός είναι σημαντικός -και μάλιστα απαραίτητος- επειδή οι αυταρχικές αξίες είναι ενσωματωμένες σε ένα συνολικό σύστημα κυριαρχίας με πολλές πτυχές εκτός από την πολιτική και την οικονομική. Ως εκ τούτου, αυτές οι αξίες δεν μπορούν να εξαλειφθούν ακόμη και με μια συνδυασμένη οικονομική και πολιτική επανάσταση, αν αυτή δεν συνοδεύεται επίσης από βαθιές ψυχολογικές αλλαγές στην πλειοψηφία του πληθυσμού. Διότι η μαζική συναίνεση στο σημερινό σύστημα έχει τις ρίζες της στην ψυχική δομή των ανθρώπων (τη “δομή του χαρακτήρα τους”, για να χρησιμοποιήσουμε μια έκφραση του Βίλχελμ Ράιχ), η οποία παράγεται από πολλές μορφές διαμόρφωσης και κοινωνικοποίησης που έχουν αναπτυχθεί με τον πατριαρχικό-εξουσιαστικό πολιτισμό κατά τη διάρκεια των τελευταίων πέντε ή έξι χιλιάδων ετών.
Με άλλα λόγια, ακόμη και αν ο καπιταλισμός και το κράτος ανατραπούν αύριο, οι άνθρωποι θα δημιουργήσουν σύντομα νέες μορφές εξουσίας στη θέση τους. Διότι η εξουσία -ένας ισχυρός ηγέτης, μια αλυσίδα εντολών, κάποιος που δίνει εντολές και απαλλάσσει από την ευθύνη να σκέφτεται κανείς μόνος του- είναι αυτό με το οποίο η υποτακτική/εξουσιαστική προσωπικότητα αισθάνεται πιο άνετα. Δυστυχώς, η πλειονότητα των ανθρώπων φοβάται την πραγματική ελευθερία και μάλιστα δεν ξέρει τι να την κάνει – όπως αποδεικνύεται από μια μακρά σειρά αποτυχημένων επαναστάσεων και κινημάτων ελευθερίας, στα οποία τα επαναστατικά ιδανικά της ελευθερίας, της δημοκρατίας και της ισότητας προδόθηκαν και εγκαθιδρύθηκε γρήγορα μια νέα ιεραρχία και μια νέα άρχουσα τάξη. Αυτές οι αποτυχίες αποδίδονται γενικά στις μηχανορραφίες των αντιδραστικών πολιτικών και καπιταλιστών και στη δολιότητα των επαναστατών ηγετών- αλλά οι αντιδραστικοί πολιτικοί προσελκύουν οπαδούς μόνο και μόνο επειδή βρίσκουν ευνοϊκό έδαφος για την ανάπτυξη των αυταρχικών ιδεωδών τους στη δομή του χαρακτήρα των απλών ανθρώπων.
Ως εκ τούτου, η προϋπόθεση για μια αναρχική επανάσταση είναι μια περίοδος συνειδητοποίησης, κατά την οποία οι άνθρωποι συνειδητοποιούν σταδιακά τα υποτακτικά/εξουσιαστικά χαρακτηριστικά μέσα τους, βλέπουν πώς αυτά τα χαρακτηριστικά αναπαράγονται μέσω της εκπαίδευσης και κατανοούν πώς μπορούν να αμβλυνθούν ή να εξαλειφθούν μέσω νέων μορφών κουλτούρας, ιδιαίτερα μέσω νέων μεθόδων ανατροφής και παιδείας. Θα διερευνήσουμε αυτό το ζήτημα πληρέστερα στις ενότητες Β.1.5 (Ποια είναι η μαζική-ψυχολογική βάση του εξουσιαστικού πολιτισμού;), Ι.6 (Ποιες μεθόδους ανατροφής των παιδιών υποστηρίζουν οι αναρχικοί;) και Ι.5.13 (Τι είναι τα μοντέρνα σχολεία;)
Τις πολιτιστικές αναρχικές ιδέες τις μοιράζονται σχεδόν όλες οι σχολές της αναρχικής σκέψης και η συνειδησιακή αφύπνιση θεωρείται ουσιαστικό μέρος κάθε αναρχικού κινήματος. Για τους αναρχικούς, είναι σημαντικό το να «χτίζουμε τον νέο κόσμο μέσα στο κέλυφος του παλιού» σε όλες τις πτυχές της ζωής μας και η δημιουργία μιας αναρχικής κουλτούρας είναι μέρος αυτής της δραστηριότητας. Λίγοι αναρχικοί, ωστόσο, θεωρούν ότι η αφύπνιση των συνειδήσεων είναι αρκετή από μόνη της και έτσι συνδυάζουν τις πολιτιστικές αναρχικές δραστηριότητες με την οργάνωση, τη χρήση άμεσης δράσης και την οικοδόμηση ελευθεριακών εναλλακτικών μέσα στην καπιταλιστική κοινωνία. Το αναρχικό κίνημα είναι ένα κίνημα που συνδυάζει την πρακτική αυτοδραστηριότητα με την πολιτιστική εργασία, με τις δύο δραστηριότητες να τροφοδοτούν και να υποστηρίζουν η μία την άλλη.