Γιατί οι αναρχικοί υποστηρίζουν την αυτο-απελευθέρωση;
Η ελευθερία, από τη φύση της, δεν μπορεί να δοθεί. Ένα άτομο δεν μπορεί να ελευθερωθεί από κάποιον άλλο, αλλά πρέπει να σπάσει τις δικές του αλυσίδες μέσω της δικής του προσπάθειας. Φυσικά, η αυτο-προσπάθεια μπορεί επίσης να αποτελέσει μέρος της συλλογικής δράσης, και σε πολλές περιπτώσεις πρέπει να είναι, προκειμένου να επιτευχθούν οι σκοποί της. Όπως επισημαίνει η Έμμα Γκόλντμαν:
«Η ιστορία μας λέει ότι κάθε καταπιεσμένη τάξη [ή ομάδα ή άτομο] κέρδισε την πραγματική απελευθέρωση από τους αφέντες της με τις δικές της προσπάθειες». [Red Emma Speaks, σ. 167]
Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι αναρχικοί αναγνωρίζουν ότι τα ιεραρχικά συστήματα, όπως και κάθε κοινωνική σχέση, διαμορφώνουν αυτούς που υπόκεινται σε αυτά. Όπως υποστήριξε ο Μπούκτσιν, «οι ταξικές κοινωνίες οργανώνουν τις ψυχικές μας δομές για διοίκηση ή υπακοή». Αυτό σημαίνει ότι οι άνθρωποι εσωτερικεύουν τις αξίες της ιεραρχικής και ταξικής κοινωνίας και, ως εκ τούτου, «το κράτος δεν είναι απλώς ένα σύμπλεγμα γραφειοκρατικών και καταναγκαστικών θεσμών. Είναι επίσης μια κατάσταση του νου, μια ενσταλαγμένη νοοτροπία για την διαμόρφωση της πραγματικότητας… Η ικανότητά του να κυβερνά με ωμή βία ήταν πάντα περιορισμένη… Χωρίς έναν υψηλό βαθμό συναίνεσης ακόμη και από τις πιο στοχοποιημένες τάξεις της κοινωνίας, όπως οι σκλάβοι και οι δουλοπάροικοι, η εξουσία του θα διαλυόταν τελικά. Το δέος και η απάθεια μπροστά στην κρατική εξουσία είναι προϊόντα της κοινωνικής διαμόρφωσης που καθιστά δυνατή αυτήν ακριβώς την εξουσία.» [The Ecology of Freedom, σ. 159 και σ. 164–5] Η αυτοαπελευθέρωση είναι το μέσο με το οποίο σπάμε τόσο τις εσωτερικές όσο και τις εξωτερικές αλυσίδες, απελευθερώνοντας τους εαυτούς μας τόσο ψυχικά όσο και σωματικά.
Οι αναρχικοί υποστηρίζουν εδώ και καιρό ότι οι άνθρωποι μπορούν να απελευθερωθούν μόνο με τις δικές τους ενέργειες. Οι διάφορες μέθοδοι που προτείνουν οι αναρχικοί για να βοηθήσουν αυτή τη διαδικασία θα συζητηθούν στην ενότητα Ι («Τι κάνουν οι αναρχικοί;») και δεν θα συζητηθούν εδώ. Ωστόσο, όλες αυτές οι μέθοδοι περιλαμβάνουν ανθρώπους που οργανώνονται, καθορίζουν τις δικές τους ατζέντες και ενεργούν με τρόπους που τους ενδυναμώνουν και εξαλείφουν την εξάρτησή τους από τους ηγέτες ώστε να κάνουν τα πράγματα γι’ αυτούς. Ο αναρχισμός βασίζεται σε ανθρώπους που «δρουν για τον εαυτό τους» (πραγματοποιώντας αυτό που οι αναρχικοί αποκαλούν «άμεση δράση» — βλέπε ενότητα Ι.2 για λεπτομέρειες).
Η άμεση δράση έχει ενδυναμωτική και απελευθερωτική επίδραση σε όσους συμμετέχουν σε αυτήν. Η αυτενέργεια είναι το μέσο με το οποίο μπορεί να αναπτυχθεί η δημιουργικότητα, η πρωτοβουλία, η φαντασία και η κριτική σκέψη όσων υπόκεινται στην εξουσία. Είναι το μέσο με το οποίο μπορεί να αλλάξει η κοινωνία. Όπως επεσήμανε ο Ερρίκο Μαλατέστα:
«Μεταξύ του ανθρώπου και του κοινωνικού του περιβάλλοντος υπάρχει μια αμοιβαία δράση. Οι άνθρωποι κάνουν την κοινωνία αυτό που είναι και η κοινωνία κάνει τους ανθρώπους αυτό που είναι, και το αποτέλεσμα είναι επομένως ένα είδος φαύλου κύκλου. Για να μετασχηματιστεί η κοινωνία πρέπει να αλλάξουν οι άνθρωποι και για να μετασχηματιστούν οι άνθρωποι πρέπει να αλλάξει η κοινωνία… Ευτυχώς η υπάρχουσα κοινωνία δεν έχει δημιουργηθεί από την εμπνευσμένη βούληση μιας κυρίαρχης τάξης, η οποία έχει καταφέρει να υποβιβάσει όλους τους υποτελείς της σε παθητικά και ασυνείδητα όργανα των συμφερόντων της. Είναι το αποτέλεσμα χιλιάδων εσωτερικών αγώνων, χιλιάδων ανθρώπινων και φυσικών παραγόντων»…
«Από αυτό προκύπτει η δυνατότητα προόδου… Πρέπει να εκμεταλλευτούμε όλα τα μέσα, όλες τις δυνατότητες και τις ευκαιρίες που μας δίνει το σημερινό περιβάλλον για να επιδράσουμε στους συνανθρώπους μας και να αναπτύξουμε τη συνείδησή τους και τα αιτήματά τους… να διεκδικήσουμε και να επιβάλουμε εκείνους τους μεγάλους κοινωνικούς μετασχηματισμούς που είναι δυνατοί και που ουσιαστικά χρησιμεύουν για να ανοίξουν το δρόμο για περαιτέρω πρόοδο αργότερα… Πρέπει να επιδιώξουμε να κάνουμε όλο το λαό… να διεκδικήσει, να επιβληθεί και να πάρει για τον εαυτό του όλες τις βελτιώσεις και τις ελευθερίες που επιθυμεί, καθώς και όταν φτάσει στην κατάσταση να τις θέλει και να έχει τη δύναμη να τις διεκδικήσει… πρέπει να ωθήσουμε το λαό να θέλει πάντα περισσότερα και να αυξάνει τις πιέσεις του [στην άρχουσα ελίτ] μέχρι να επιτύχει την πλήρη χειραφέτηση». [Errico Malatesta: His Life and Ideas, σ. 188-9]
Η κοινωνία, ενώ διαμορφώνει όλα τα άτομα, διαμορφώνεται επίσης από αυτά, μέσα από τις πράξεις, τις σκέψεις και τα ιδανικά τους. Η αμφισβήτηση των θεσμών που περιορίζουν την ελευθερία του ατόμου είναι νοητικά απελευθερωτική, καθώς θέτει σε κίνηση τη διαδικασία αμφισβήτησης των εξουσιαστικών σχέσεων εν γένει. Αυτή η διαδικασία μας δίνει εικόνα για το πώς λειτουργεί η κοινωνία, αλλάζοντας τις ιδέες μας και δημιουργώντας νέα ιδανικά. Για να παραθέσουμε και πάλι τα λόγια της Έμμα Γκόλντμαν: «Η αληθινή χειραφέτηση αρχίζει… στην ψυχή της γυναίκας». Και στην ψυχή ενός άνδρα επίσης, θα μπορούσαμε να προσθέσουμε. Μόνο εδώ μπορούμε να «ξεκινήσουμε την εσωτερική μας αναγέννηση, [απελευθερωμένοι] από το βάρος των προκαταλήψεων, των παραδόσεων και των εθίμων.» [Ό.π. σ. 167] Αλλά αυτή η διαδικασία πρέπει να είναι αυτοκατευθυνόμενη, γιατί όπως σημειώνει ο Μαξ Στίρνερ, «ο άνθρωπος που απελευθερώνεται δεν είναι παρά ένας άνθρωπος που αφήνεται ελεύθερος… ένα σκυλί που σέρνει ένα κομμάτι αλυσίδας μαζί του». [The Ego and Its Own, σ. 168] Αλλάζοντας τον κόσμο, έστω και σε μικρό βαθμό, αλλάζουμε τον εαυτό μας.
Σε μια συνέντευξή του κατά τη διάρκεια της Ισπανικής Επανάστασης, ο Ισπανός αναρχικός μαχητής Ντουρούτι είπε, «έχουμε έναν νέο κόσμο στις καρδιές μας». Μόνο η αυτοδραστηριότητα και η αυτοαπελευθέρωση μάς επιτρέπει να δημιουργήσουμε ένα τέτοιο όραμα και μας δίνει την αυτοπεποίθηση να προσπαθήσουμε να το υλοποιήσουμε στον πραγματικό κόσμο.
Οι αναρχικοί, ωστόσο, δεν πιστεύουν ότι η αυτοαπελευθέρωση πρέπει να περιμένει το μέλλον, μετά την «ένδοξη επανάσταση». Το προσωπικό είναι πολιτικό, και δεδομένης της φύσης της κοινωνίας, ο τρόπος που ενεργούμε στο εδώ και το τώρα θα επηρεάσει το μέλλον της κοινωνίας και της ζωής μας. Επομένως, ακόμη και στην προ-αναρχική κοινωνία οι αναρχικοί προσπαθούν να δημιουργήσουν, όπως το θέτει ο Μπακούνιν, «όχι μόνο τις ιδέες αλλά και τα γεγονότα του ίδιου του μέλλοντος». Μπορούμε να το κάνουμε αυτό δημιουργώντας εναλλακτικές κοινωνικές σχέσεις και οργανώσεις, δρώντας ως ελεύθεροι άνθρωποι σε μια μη ελεύθερη κοινωνία. Μόνο με τις πράξεις μας εδώ και τώρα μπορούμε να θέσουμε τα θεμέλια για μια ελεύθερη κοινωνία. Επιπλέον, αυτή η διαδικασία της αυτο-απελευθέρωσης συνεχίζεται αδιάλειπτα:
«Οι υφισταμένοι όλων των ειδών ασκούν καθημερινά την ικανότητά τους για κριτικό αναστοχασμό – γι ‘αυτό οι κυρίαρχοι αντικρούονται, εμποδίζονται και, μερικές φορές, ανατρέπονται. Αλλά αν δεν ανατραπούν οι αφέντες, αν δεν εμπλακούν οι υφιστάμενοι σε πολιτική δραστηριότητα, κανένας κριτικός στοχασμός δεν θα τερματίσει την υποταγή τους και δεν θα τους φέρει την ελευθερία». [Carole Pateman, The Sexual Contract, σ. 205]
Οι αναρχικοί στοχεύουν στο να ενθαρρύνουν αυτές τις τάσεις στην καθημερινή ζωή ώστε αυτές να απορρίψουν, να αντισταθούν και να ανατρέψουν την εξουσία και να τις οδηγήσουν στο λογικό τους συμπέρασμα – μια κοινωνία ελεύθερων ατόμων, που συνεργάζονται ως ίσοι σε ελεύθερες, αυτοδιαχειριζόμενες ενώσεις. Χωρίς αυτή τη διαδικασία κριτικού αναστοχασμού, αντίστασης και αυτο-απελευθέρωσης μια ελεύθερη κοινωνία είναι αδύνατη. Έτσι, για τους αναρχικούς, ο αναρχισμός προέρχεται από τη φυσική αντίσταση των υποταγμένων ανθρώπων που προσπαθούν να δράσουν ως ελεύθερα άτομα μέσα σε έναν ιεραρχικό κόσμο. Αυτή η διαδικασία αντίστασης ονομάζεται από πολλούς αναρχικούς «ταξικός αγώνας» (καθώς οι άνθρωποι της εργατικής τάξης είναι γενικά η πιο υποτελής ομάδα μέσα στην κοινωνία) ή, γενικότερα, «κοινωνικός αγώνας». Αυτή η καθημερινή αντίσταση στην εξουσία (σε όλες τις μορφές της) και η επιθυμία για ελευθερία είναι το κλειδί της αναρχικής επανάστασης. Για το λόγο αυτό «οι αναρχικοί τονίζουν ξανά και ξανά ότι η ταξική πάλη παρέχει το μοναδικό μέσο για τους εργάτες [και άλλες καταπιεσμένες ομάδες] για να αποκτήσουν τον έλεγχο της μοίρας τους». [Marie-Louise Berneri, Neither East Nor West, σ. 32]
Η επανάσταση είναι μια διαδικασία, όχι ένα γεγονός, και κάθε «αυθόρμητη επαναστατική δράση» συνήθως προκύπτει και βασίζεται στο υπομονετικό έργο πολλών ετών οργάνωσης και εκπαίδευσης από ανθρώπους με «ουτοπικές» ιδέες. Η διαδικασία της «δημιουργίας του νέου κόσμου στο κουφάρι του παλιού» (για να χρησιμοποιήσουμε μια άλλη έκφραση των I.W.W.), με την οικοδόμηση εναλλακτικών θεσμών και σχέσεων, δεν είναι παρά ένα συστατικό στοιχείο μιας μακράς παράδοσης επαναστατικής δέσμευσης και μαχητικότητας.
Όπως κατέστησε σαφές ο Μαλατέσα, «η ενθάρρυνση των λαϊκών οργανώσεων όλων των ειδών είναι η λογική συνέπεια των ιδεών μας και, ως εκ τούτου, θα πρέπει να αποτελεί αναπόσπαστο μέρος του προγράμματός μας… Οι αναρχικοί δεν θέλουμε να χειραφετήσουμε τον λαό˙ εμείς θέλουμε ο λαός να χειραφετηθεί με τις δικές του δυνάμεις… θέλουμε ο νέος τρόπος ζωής να αναδυθεί από το σώμα του λαού και να αντιστοιχεί στο στάδιο ανάπτυξής του και αυτός να προχωράει καθώς αυτή προχωράει». [Όπ. π., σ. 90]
Αν δεν υπάρξει μια διαδικασία αυτο-χειραφέτησης, μια ελεύθερη κοινωνία είναι αδύνατη. Μόνο όταν τα άτομα απελευθερωθούν, τόσο υλικά (καταργώντας το κράτος και τον καπιταλισμό) όσο και διανοητικά (απελευθερώνοντας τον εαυτό τους από την υποτακτική στάση απέναντι στην εξουσία), μπορεί να είναι δυνατή μια ελεύθερη κοινωνία. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η καπιταλιστική και κρατική εξουσία, σε μεγάλο βαθμό, είναι εξουσία πάνω στο μυαλό των ατόμων που υπόκεινται σε αυτές (υποστηριζόμενη, φυσικά, από ένα μεγάλο ποσοστό βίας, αν η πνευματική κυριαρχία αποτύχει και οι άνθρωποι αρχίσουν να επαναστατούν και να αντιστέκονται). Στην πραγματικότητα, μια πνευματική εξουσία, καθώς οι ιδέες της άρχουσας τάξης κυριαρχούν στην κοινωνία και διαποτίζουν τα μυαλά των καταπιεσμένων. Όσο ισχύει αυτό, η εργατική τάξη θα συναινεί στην εξουσία, την καταπίεση και την εκμετάλλευση ως την κανονική κατάσταση της ζωής. Εκείνοι των οποίων το πνεύμα υποτάσσεται στις θεωρίες και τις θέσεις των αφεντικών τους δεν μπορούν να ελπίζουν ότι θα κερδίσουν την ελευθερία, ότι θα εξεγερθούν και θα αγωνιστούν. Έτσι, οι καταπιεσμένοι πρέπει να ξεπεράσουν την νοητική κυριαρχία του υπάρχοντος συστήματος προτού μπορέσουν να αποτινάξουν τον ζυγό του (και, όπως υποστηρίζουν οι αναρχικοί, η άμεση δράση είναι το μέσο για να γίνουν και τα δύο — βλέπε ενότητες Ι.2 και Ι.4).
Ο καπιταλισμός και ο κρατισμός πρέπει να χτυπηθούν πνευματικά και θεωρητικά πριν χτυπηθούν υλικά (πολλοί αναρχικοί αποκαλούν αυτή τη νοητική απελευθέρωση «ταξική συνείδηση» – βλ. ενότητα Β.7.4). Και η αυτοαπελευθέρωση μέσω του αγώνα ενάντια στην καταπίεση είναι ο μόνος τρόπος για να γίνει αυτό. Έτσι οι αναρχικοί ενθαρρύνουν (για να χρησιμοποιήσουμε τον όρο του Κροπότκιν) «το πνεύμα της εξέγερσης».
Η αυτοαπελευθέρωση είναι προϊόν του αγώνα, της αυτοοργάνωσης, της αλληλεγγύης και της άμεσης δράσης. Η άμεση δράση είναι το μέσο για τη δημιουργία αναρχικών, ελεύθερων ανθρώπων, και έτσι «οι αναρχικοί πάντα υποστήριζαν τη ενεργή συμμετοχή σε εκείνες τις εργατικές οργανώσεις που διεξάγουν τον άμεσο αγώνα της εργασίας ενάντια στο κεφάλαιο και τον προστάτη του, – το κράτος». Και αυτό γιατί «κάθε τέτοιος αγώνας… καλύτερα από κάθε άλλο έμμεσο τρόπο, επιτρέπει στον εργάτη να επιτύχει κάποιες προσωρινές βελτιώσεις στις παρούσες συνθήκες εργασίας, ενώ του ανοίγει τα μάτια στο κακό που του γίνεται από τον καπιταλισμό και το κράτος που τον υποστηρίζει, και αφυπνίζει τις σκέψεις του σχετικά με τη δυνατότητα οργάνωσης της κατανάλωσης, της παραγωγής και της ανταλλαγής χωρίς την παρέμβαση του καπιταλιστή και του κράτους», δηλαδή βλέπει τη δυνατότητα μιας ελεύθερης κοινωνίας.
Ο Κροπότκιν, όπως και πολλοί αναρχικοί, επεσήμανε τα συνδικαλιστικά και εργατικά κινήματα ως μέσο ανάπτυξης των ελευθεριακών ιδεών εντός της υπάρχουσας κοινωνίας (αν και ο ίδιος, όπως και οι περισσότεροι αναρχικοί, δεν περιόριζε την αναρχική δραστηριότητα αποκλειστικά σε αυτά). Πράγματι, κάθε κίνημα που «επιτρέπει στους εργαζόμενους να συνειδητοποιήσουν την αλληλεγγύη τους και να αισθανθούν την κοινότητα των συμφερόντων τους… προετοιμάζει το δρόμο για αυτές τις αντιλήψεις» του κομμουνιστικού αναρχισμού, δηλαδή την υπέρβαση της πνευματικής κυριαρχίας της υπάρχουσας κοινωνίας μέσα στο μυαλό των καταπιεσμένων. [Evolution and Environment σ. 83 και σ. 85]
Για τους αναρχικούς, σύμφωνα με τα λόγια ενός Σκωτσέζου Αναρχικού αγωνιστή, η «ιστορία της ανθρώπινης προόδου [θεωρείται] ως η ιστορία της εξέγερσης και της ανυπακοής, με το άτομο να ευτελίζεται από την υποταγή στην εξουσία στις διάφορες μορφές της όντας σε θέση να διατηρήσει την αξιοπρέπειά του μόνο μέσω της εξέγερσης και της ανυπακοής». [Robert Lynn, Not a Life Story, Just a Leaf from It , σ. 77] Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι αναρχικοί δίνουν έμφαση στην αυτοαπελευθέρωση (και στην αυτοοργάνωση, την αυτοδιαχείριση και την αυτενέργεια).
Δεν είναι περίεργο που ο Μπακούνιν θεωρούσε την «εξέγερση» ως μία από τις «τρεις θεμελιώδεις αρχές οι οποίες αποτελούν τις βασικές προϋποθέσεις κάθε ανθρώπινης ανάπτυξης, συλλογικής ή ατομικής, στην ιστορία». [God and the State σ. 12] Αυτό οφείλεται απλώς στο γεγονός ότι τα άτομα και οι ομάδες δεν μπορούν να απελευθερωθούν από τους άλλους, αλλά μόνο από τους εαυτούς τους. Μια τέτοια εξέγερση (αυτοαπελευθέρωση) είναι το μόνο μέσο με το οποίο η υπάρχουσα κοινωνία γίνεται πιο ελευθεριακή και μια αναρχική κοινωνία μια δυνατότητα.