Τι υποστηρίζει ο αναρχισμός;
Αυτά τα λόγια του Πέρσυ Μπ. Σέλλεϋ δίνουν μια ιδέα για το τι υποστηρίζει ο αναρχισμός στην πράξη και ποια ιδανικά τον οδηγούν:
Ο άνθρωπος μ’ ενάρετη ψυχή
μήτε διατάζει μήτε υπακούει.
Η εξουσία, σαν πανούκλα που αφανίζει
μολύνει ό,τι αγγίζει
και η υπακοή
όλεθρος για κάθε χάρισμα
αρετή, αλήθεια κι ελευθερία
σκλάβους τους ανθρώπους κάνει
κι απ’ τον άνθρωπο
μονάχα έν’ αυτόματο, μια μηχανή απομένει…
Όπως δείχνουν οι γραμμές του Σέλλεϋ, οι αναρχικοί δίνουν μεγάλη προτεραιότητα στην ελευθερία, επιθυμώντας την τόσο για τους ίδιους όσο και για τους άλλους. Θεωρούν επίσης ότι η ατομικότητα -αυτή που κάνει κάποιον μοναδικό- αποτελεί την σημαντικότερη πτυχή της ανθρωπινότητας. Αναγνωρίζουν, ωστόσο, ότι η ατομικότητα δεν υπάρχει στο κενό, αλλά αποτελεί κοινωνικό φαινόμενο. Εκτός της κοινωνίας, η ατομικότητα είναι αδύνατη, καθώς κανείς χρειάζεται άλλους ανθρώπους προκειμένου να βελτιωθεί, να αναπτυχθεί, και να προοδεύσει.
Επιπλέον, μεταξύ ατομικής και κοινωνικής προόδου υπάρχει μια αμοιβαία επίδραση: τα άτομα εξελίσσονται μέσα σε και διαμορφώνονται από μια συγκεκριμένη κοινωνία, ενώ ταυτόχρονα συμβάλλουν στη διαμόρφωση και αλλαγή πτυχών αυτής της κοινωνίας (καθώς και αυτών των ίδιων αλλά και άλλων ατόμων) με τις πράξεις και τις σκέψεις τους. Μια κοινωνία που δεν βασίζεται σε ελεύθερα άτομα, τις ελπίδες, τα όνειρα και τις ιδέες τους θα ήταν ανούσια και νεκρή. Έτσι, «η δημιουργία ενός ανθρώπου… είναι μια συλλογική διαδικασία, μια διαδικασία στην οποία συμμετέχουν τόσο η κοινότητα όσο και το άτομο» (Murray Bookchin, The Modern Crisis, σελ. 79). Κατά συνέπεια, κάθε πολιτική θεωρία που βασίζεται αποκλειστικά στο κοινωνικό ή το ατομικό είναι λανθασμένη.
Προκειμένου η ατομικότητα να αναπτυχθεί στο μέγιστο δυνατό βαθμό, οι αναρχικοί θεωρούν απαραίτητη τη δημιουργία μιας κοινωνίας βασισμένης σε τρεις αρχές: ελευθερία, ισότητα και αλληλεγγύη. Τις αρχές αυτές ενστερνίζονται όλοι οι αναρχικοί. Έτσι βρίσκουμε, τον κομμουνιστή-αναρχικό Πιότρ Κροπότκιν να μιλά για μια επανάσταση εμπνευσμένη από «τις όμορφες λέξεις, Ελευθερία, Ισότητα και Αλληλεγγύη» (The Conquest of Bread, σελ. 128). Ο ατομικιστής αναρχικός Μπέντζαμιν Τάκερ έγραψε για ένα παρόμοιο όραμα, υποστηρίζοντας ότι ο αναρχισμός “επιμένει στον σοσιαλισμό… τον αληθινό σοσιαλισμό, τον αναρχικό σοσιαλισμό: την επικράτηση της ελευθερίας, της ισότητας και της αλληλεγγύης πάνω στη Γη.” (Instead of a Book, σελ. 363) Και οι τρεις αρχές είναι αλληλεξαρτώμενες.
Η ελευθερία είναι απαραίτητη για την πλήρη άνθηση της ανθρώπινης νοημοσύνης, της δημιουργικότητας και της αξιοπρέπειας. Το να κυριαρχείται κάποιος από κάποιον άλλο σημαίνει το να στερείται την ευκαιρία να σκέφτεται και να ενεργεί για τον εαυτό του, που είναι ο μόνος τρόπος για να ωριμάσει και να αναπτυχθεί η ατομικότητά του. Η κυριαρχία καταπνίγει επίσης την καινοτομία και την προσωπική ευθύνη, οδηγώντας στον κομφορμισμό και τη μετριότητα. Έτσι, η κοινωνία που μεγιστοποιεί την ανάπτυξη της ατομικότητας θα βασίζεται αναγκαστικά στην εθελοντική ένωση, όχι στον εξαναγκασμό και την εξουσία. Για να παραθέσουμε τα λόγια του Προυντόν, «Όλοι συνδεδεμένοι και όλοι ελεύθεροι». Ή, όπως το θέτει ο Λουίτζι Γκαλλεάνι, ο αναρχισμός είναι «η αυτονομία του ατόμου εντός της ελευθερίας του συνεταιρίζεσθαι» (The End of Anarchism?, σελ. 35) (Βλ. περαιτέρω ενότητα A.2.2 – Γιατί οι αναρχικοί δίνουν έμφαση στην ελευθερία;).
Εάν η ελευθερία είναι απαραίτητη για την πληρέστερη ανάπτυξη της ατομικότητας, τότε η ισότητα είναι απαραίτητη για την ύπαρξη πραγματικής ελευθερίας. Δεν μπορεί να υπάρξει πραγματική ελευθερία σε μια ταξική, ιεραρχική κοινωνία γεμάτη με κραυγαλέες ανισότητες δύναμης, πλούτου και προνομίων. Γιατί σε μια τέτοια κοινωνία μόνο λίγοι —αυτοί που βρίσκονται στην κορυφή της ιεραρχίας— είναι σχετικά ελεύθεροι, ενώ οι υπόλοιποι είναι ημι-σκλαβωμένοι. Ως εκ τούτου, χωρίς ισότητα, η ελευθερία γίνεται μια κοροϊδία – στην καλύτερη περίπτωση γίνεται η “ελευθερία” να επιλέγει κανείς τον κύριο (αφεντικό) του, όπως συμβαίνει στον καπιταλισμό. Επιπλέον, ακόμη και η ελίτ υπό τέτοιες συνθήκες δεν είναι πραγματικά ελεύθερη, επειδή πρέπει να ζει σε μια καθυστερημένη κοινωνία που έχει καταστεί άσχημη και αντιπαραγωγική από την τυραννία και την αλλοτρίωση της πλειοψηφίας. Και δεδομένου ότι η ατομικότητα αναπτύσσεται πλήρως μόνο με την ευρύτερη επαφή με άλλα ελεύθερα άτομα, τα μέλη της ελίτ έχουν περιορισμένες δυνατότητες για τη δική τους ανάπτυξη λόγω της έλλειψης ελεύθερων ατόμων με τα οποία να αλληλεπιδρούν. (Βλέπε επίσης ενότητα A.2.5 — Γιατί οι αναρχικοί τάσσονται υπέρ της ισότητας;)
Τέλος, η αλληλεγγύη σημαίνει αμοιβαία βοήθεια: το να εργάζεσαι εθελουσίως και από κοινού με άλλους οι οποίοι μοιράζονται τους ίδιους στόχους και ενδιαφέροντα. Αλλά χωρίς ελευθερία και ισότητα, η κοινωνία γίνεται μια πυραμίδα ανταγωνιστικών τάξεων που βασίζονται στην κυριαρχία των κατώτερων από τα ανώτερα στρώματα. Σε μια τέτοια κοινωνία, όπως γνωρίζουμε και από την δική μας, ισχύει το «είτε θα εξουσιάζεις είτε θα σε εξουσιάζουν», το «όλοι εναντίον όλων» και «ο καθένας για τον εαυτό του». Έτσι, ο «τραχύς ατομικισμός» προωθείται εις βάρος του αισθήματος της κοινότητας, με εκείνους που βρίσκονται στην βάση να φθονούν αυτούς που βρίσκονται από πάνω και εκείνους που βρίσκονται στην κορυφή να φοβούνται τους από τα κάτω. Υπό αυτές τις συνθήκες, δεν μπορεί να υπάρξει αλληλεγγύη σε κοινωνικό επίπεδο, αλλά μόνο μια μερική μορφή αλληλεγγύης εντός των τάξεων των οποίων τα συμφέροντα είναι επίσης αντιτιθέμενα, γεγονός που αποδυναμώνει την κοινωνία στο σύνολό της. (Βλέπε επίσης τμήμα A.2.6 — Γιατί η αλληλεγγύη είναι σημαντική για τους αναρχικούς;)
Πρέπει να σημειωθεί ότι η αλληλεγγύη δεν συνεπάγεται αυτοθυσία ή άρνηση του εαυτού μας. Όπως καθιστά σαφές ο Ερρίκο Μαλατέστα:
«Είμαστε όλοι εγωιστές, όλοι επιδιώκουμε την προσωπική μας ικανοποίηση. Αλλά ο αναρχικός βρίσκει τη μεγαλύτερη ικανοποίησή του στον αγώνα για το καλό όλων, για την επίτευξη μιας κοινωνίας στην οποία μπορεί να είναι αδελφός μεταξύ αδελφών και μεταξύ υγιών, ευφυών, καλλιεργημένων και ευτυχισμένων ανθρώπων. Αλλά αυτός που είναι ευπροσάρμοστος, που είναι ικανοποιημένος παρότι ζει ανάμεσα σε σκλάβους και αντλεί κέρδος από τον μόχθο σκλάβων, δεν είναι, και δεν μπορεί να είναι, αναρχικός». (Errico Malatesta: His Life and Ideas, σελ. 23)
Για τους αναρχικούς, ο πραγματικός πλούτος είναι οι άλλοι άνθρωποι και ο πλανήτης στον οποίο ζούμε. Ή, σύμφωνα με τα λόγια της Έμμα Γκόλντμαν, «συνίσταται στα χρήσιμα και όμορφα πράγματα, στα πράγματα που βοηθούν στη δημιουργία δυνατών, όμορφων σωμάτων και περιβαλλόντων που σε εμπνέουν να ζήσεις μέσα τους… Στόχος μας είναι η κατά το δυνατόν πιο ελεύθερη έκφραση όλων των λανθανουσών δυνατοτήτων του ατόμου… Αυτή η ελεύθερη έκφραση της ανθρώπινης δύναμης είναι δυνατή μόνο υπό πλήρη ατομική και κοινωνική ελευθερία, με άλλα λόγια κοινωνική ισότητα». (Red Emma Speaks, σελ. 67-8)
Επιπλέον, αναγνωρίζοντας την αξία της ατομικότητας δεν σημαίνει ότι οι αναρχικοί είναι ιδεαλιστές που πιστεύουν ότι οι άνθρωποι ή οι ιδέες αναπτύσσονται εκτός της κοινωνίας. Η ατομικότητα και οι ιδέες καλλιεργούνται και αναπτύσσονται μέσα στην κοινωνία, ανταποκρινόμενες σε υλικές και πνευματικές αλληλεπιδράσεις και εμπειρίες, τις οποίες οι άνθρωποι αναλύουν και ερμηνεύουν ενεργητικά. Ο αναρχισμός, επομένως, είναι μια υλιστική θεωρία που αναγνωρίζει ότι οι ιδέες γεννιούνται και αναπτύσσονται από την κοινωνική αλληλεπίδραση και την πνευματική δραστηριότητα των ατόμων (βλέπε το Θεός και Κράτος του Μιχαήλ Μπακούνιν για την κλασική αντιπαράθεση μεταξύ ιδεαλισμού και υλισμού).
Αυτό σημαίνει ότι μια αναρχική κοινωνία θα είναι ανθρώπινο δημιούργημα και όχι κάποιας θεότητας ή άλλης υπερβατικής αρχής, δεδομένου ότι «δεν διευθετείται ποτέ τίποτα μόνο του, πόσο μάλλον στις ανθρώπινες σχέσεις. Είναι οι άνθρωποι που κάνουν την διευθέτηση, και την κάνουν σύμφωνα με τις προσεγγίσεις τους και την κατανόηση των πραγμάτων.» (Alexander Berkman, What is Anarchism?, σελ. 185)
Ως εκ τούτου, ο αναρχισμός βασίζεται στη δύναμη των ιδεών και την ικανότητα των ανθρώπων να ενεργούν και να μεταμορφώνουν τη ζωή τους με βάση αυτό που θεωρούν σωστό. Με άλλα λόγια, βασίζεται στην ελευθερία.