ΑΠΑΙΤΕΙ Ο ΑΝΑΡΧΙΣΜΟΣ “ΤΕΛΕΙΟΥΣ” ΑΝΘΡΩΠΟΥΣ ΓΙΑ ΝΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΗΣΕΙ;
Όχι, η αναρχία δεν είναι μια ουτοπία, μια “τέλεια” κοινωνία. Αυτή θα είναι μια ανθρώπινη κοινωνία, με όλα τα προβλήματα, τις ελπίδες και τους φόβους που συνοδεύουν τα ανθρώπινα όντα. Οι αναρχικοί δεν πιστεύουν ότι οι άνθρωποι πρέπει να είναι “τέλειοι” για να λειτουργήσει η αναρχία. Το μόνο που χρειάζεται είναι να είναι ελεύθεροι. Έτσι οι Christie και Meltzer αναφέρουν:
«Μια συνηθισμένη πλάνη είναι ότι ο επαναστατικός σοσιαλισμός [δηλαδή ο αναρχισμός] συνιστά μια “εξιδανίκευση” των εργατών και έτσι η απλή απαρίθμηση των σημερινών ελαττωμάτων τους αποτελεί διάψευση της ταξικής πάλης … φαίνεται ηθικά παράλογο ότι μια ελεύθερη κοινωνία … θα μπορούσε να υπάρξει χωρίς ηθική ή δεοντολογική τελειότητα. Όσον αφορά όμως την ανατροπή της [υπάρχουσας] κοινωνίας, μπορούμε να παραβλέψουμε το γεγονός των ελαττωμάτων και των προκαταλήψεων των ανθρώπων, αρκεί αυτά να μην θεσμοθετηθούν. Μπορεί κανείς να δει χωρίς ανησυχία το γεγονός … ότι οι εργάτες μπορεί να επιτύχουν τον έλεγχο των χώρων εργασίας τους πολύ πριν αποκτήσουν τις κοινωνικές αρετές του “διανοούμενου” ή πριν αποβάλουν όλες τις προκαταλήψεις της σημερινής κοινωνίας, από την οικογενειακή πειθαρχία μέχρι την ξενοφοβία. Τι σημασία έχει αυτό, εφόσον μπορούν να διευθύνουν τη βιομηχανία χωρίς αφέντες; Οι προκαταλήψεις μαραίνονται μέσα στην ελευθερία και ευδοκιμούν μόνο όσο το κοινωνικό κλίμα είναι ευνοϊκό γι’ αυτές…. Αυτό που λέμε είναι … ότι μόλις η ζωή μπορέσει να συνεχιστεί χωρίς επιβαλλόμενη εξουσία από τα πάνω, και η επιβαλλόμενη εξουσία δεν μπορεί να επιβιώσει μετά την απομάκρυνση της εργασίας από την θέση του υπηρέτη αυτής, οι προκαταλήψεις του αυταρχισμού θα εξαφανιστούν. Δεν υπάρχει άλλη θεραπεία γι’ αυτές από την ελεύθερη διαδικασία της εκπαίδευσης». [The Floodgates of Anarchy, σελ. 36-7].
Προφανώς, όμως, πιστεύουμε ότι μια ελεύθερη κοινωνία θα δημιουργήσει ανθρώπους που θα είναι περισσότερο εναρμονισμένοι τόσο με τη δική τους ατομικότητα και ανάγκες όσο και των άλλων, μειώνοντας έτσι τις ατομικές συγκρούσεις. Οι υπόλοιπες διαφορές θα επιλύονται με λογικές μεθόδους, για παράδειγμα, με τη χρήση ενόρκων, αμοιβαία αποδεκτών τρίτων ή με συνελεύσεις στην κοινότητα και στον χώρο εργασίας (βλ. ενότητα Ι.5.8 για μια εξέταση του τρόπου με τον οποίο θα μπορούσαν να αντιμετωπιστούν οι αντικοινωνικές πράξεις καθώς και οι διαμάχες).
Όπως και με το επιχείρημα ότι «ο αναρχισμός είναι ενάντια στην ανθρώπινη φύση» (βλ. ενότητα Α.2.15), οι αντίπαλοι του αναρχισμού συνήθως προϋποθέτουν “τέλειους” ανθρώπους˙ ανθρώπους που δεν διαφθείρονται από την εξουσία όταν τοποθετούνται σε θέσεις εξουσίας, ανθρώπους που παραδόξως δεν επηρεάζονται από τις στρεβλωτικές επιδράσεις της ιεραρχίας, των προνομίων και ούτω καθεξής. Ωστόσο, οι αναρχικοί δεν προβάλλουν τέτοιους ισχυρισμούς περί ανθρώπινης τελειότητας. Απλώς αναγνωρίζουμε ότι η ανάθεση της εξουσίας στα χέρια ενός ατόμου ή μιας ελίτ δεν είναι ποτέ καλή ιδέα, δεδοµένου ότι οι άνθρωποι δεν είναι τέλειοι.
Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η ιδέα ότι ο αναρχισμός απαιτεί έναν “νέο” (τέλειο) άνθρωπο προβάλλεται συχνά από τους αντιπάλους του αναρχισμού για να τον απαξιώσουν (και, συνήθως, για να δικαιολογήσουν τη διατήρηση της ιεραρχικής εξουσίας, ιδιαίτερα των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής). Εξάλλου, οι άνθρωποι δεν είναι τέλειοι και είναι απίθανο να γίνουν κάποτε. Ως εκ τούτου, επικαλούνται κάθε παράδειγμα πτώσης μιας κυβέρνησης και το επακόλουθο χάος για να απορρίψουν τον αναρχισμό ως μη ρεαλιστικό. Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης λατρεύουν να διακηρύσσουν ότι μια χώρα βυθίζεται στην “αναρχία” κάθε φορά που διαταράσσεται ο “νόμος και η τάξη” και πραγματοποιούνται λεηλασίες.
Οι αναρχικοί δεν επηρεάζονται από αυτό το επιχείρημα. Μια στιγμή σκέψης φανερώνει το γιατί, διότι οι επικριτές κάνουν το βασικό λάθος να υποθέτουν μια αναρχική κοινωνία χωρίς αναρχικούς! (Μια παραλλαγή τέτοιων ισχυρισμών προβάλλεται από τους δεξιούς “αναρχο”-καπιταλιστές για να απαξιώσουν τον πραγματικό αναρχισμό. Ωστόσο, η “ένστασή” τους απαξιώνει τον δικό τους ισχυρισμό ότι είναι αναρχικοί, διότι υποθέτουν σιωπηρά μια αναρχική κοινωνία χωρίς αναρχικούς!). Περιττό να πούμε ότι μια “αναρχία” που αποτελείται από ανθρώπους που εξακολουθούν να βλέπουν την ανάγκη για εξουσία, ιδιοκτησία και κρατισμό θα γινόταν σύντομα και πάλι εξουσιαστική (δηλαδή μη αναρχική). Και αυτό γιατί, ακόμη και αν η κυβέρνηση εξαφανιζόταν αύριο, το ίδιο σύστημα σύντομα θα ξαναφύτρωνε, επειδή «η δύναμη της κυβέρνησης δεν στηρίζεται στον εαυτό της, αλλά στον λαό. Ένας μέγας τύραννος μπορεί να είναι ανόητος και όχι υπεράνθρωπος. Η δύναμή του δεν έγκειται στον εαυτό του, αλλά στη δεισιδαιμονία του λαού που θεωρεί ότι είναι σωστό να τον υπακούει. Όσο υπάρχει αυτή η δεισιδαιμονία, είναι μάταιο για κάποιον απελευθερωτή να κόψει το κεφάλι της τυραννίας˙ ο λαός θα δημιουργήσει ένα άλλο, γιατί έχει συνηθίσει να βασίζεται σε κάτι έξω από τον εαυτό του». [George Barrett, Objections to Anarchism, σ. 355]
Εξ ου και ο Αλεξάντερ Μπέρκμαν σημειώνει:
«Οι κοινωνικοί μας θεσμοί βασίζονται σε ορισμένες ιδέες- όσο οι τελευταίες γίνονται γενικά αποδεκτές, οι θεσμοί που έχουν οικοδομηθεί πάνω σε αυτές είναι ασφαλείς. Η κυβέρνηση παραμένει ισχυρή επειδή οι άνθρωποι πιστεύουν ότι η πολιτική εξουσία και ο νομικός καταναγκασμός είναι απαραίτητα. Ο καπιταλισμός θα συνεχίσει να υφίσταται όσο ένα τέτοιο οικονομικό σύστημα θεωρείται ικανοποιητικό και δίκαιο. Η αποδυνάμωση των ιδεών που στηρίζουν τις κακές και καταπιεστικές σημερινές συνθήκες ισοδυναμεί με την τελική κατάρρευση της κυβέρνησης και του καπιταλισμού». [What is Anarchism?, σ. xii]
Με άλλα λόγια, η αναρχία χρειάζεται αναρχικούς για να δημιουργηθεί και να επιβιώσει. Αλλά αυτοί οι αναρχικοί δεν χρειάζεται να είναι τέλειοι, αρκεί να είναι απλά άνθρωποι που έχουν απελευθερωθεί, με τις δικές τους προσπάθειες, από τη δεισιδαιμονία ότι οι σχέσεις εξουσίας και υπακοής και τα καπιταλιστικά δικαιώματα ιδιοκτησίας είναι απαραίτητα. Η υπόρρητη παραδοχή της ιδέας ότι η αναρχία χρειάζεται “τέλειους” ανθρώπους βασίζεται στην ιδέα ότι η ελευθερία προσφέρεται και δεν κατακτιέται˙ ως εκ τούτου, προκύπτει το εύλογο συμπέρασμα ότι μια αναρχία που απαιτεί “τέλειους” ανθρώπους θα αποτύχει. Αλλά αυτό το επιχείρημα αγνοεί την ανάγκη για αυτοδραστηριοποίηση και αυτοαπελευθέρωση προκειμένου να δημιουργηθεί μια ελεύθερη κοινωνία. Για τους αναρχικούς, «η ιστορία δεν είναι παρά ένας αγώνας ανάμεσα στους κυβερνώντες και τους κυβερνώμενους, τους καταπιεστές και τους καταπιεσμένους». [Peter Kropotkin, Act for Yourselves, σελ. 85] Οι ιδέες αλλάζουν μέσα από τον αγώνα και, κατά συνέπεια, στον αγώνα ενάντια στην καταπίεση και την εκμετάλλευση, δεν αλλάζουμε μόνο τον κόσμο, αλλά ταυτόχρονα αλλάζουμε και τον εαυτό μας. Έτσι, ο αγώνας για την ελευθερία είναι αυτός που δημιουργεί ανθρώπους ικανούς να αναλάβουν την ευθύνη για τη ζωή τους, τις κοινότητες και τον ίδιο τον πλανήτη. Ανθρώπους ικανούς να ζήσουν ως ίσοι σε μια ελεύθερη κοινωνία, καθιστώντας έτσι δυνατή την αναρχία.
Ως εκ τούτου, το χάος που συχνά προκύπτει όταν μια κυβέρνηση εξαφανίζεται δεν είναι αναρχία ούτε, στην πραγματικότητα, ένα επιχείρημα κατά του αναρχισμού. Σημαίνει απλώς ότι δεν υπάρχουν οι απαραίτητες προϋποθέσεις για τη δημιουργία μιας αναρχικής κοινωνίας. Η αναρχία θα ήταν το προϊόν συλλογικής πάλης στην καρδιά της κοινωνίας, όχι το προϊόν εξωτερικών κλυδωνισμών. Ούτε, θα πρέπει να σημειώσουμε, οι αναρχικοί πιστεύουν ότι μια τέτοια κοινωνία θα εμφανιστεί “εν μία νυκτί”. Αντίθετα, αντιλαμβανόμαστε τη δημιουργία ενός αναρχικού συστήματος ως μια διαδικασία, όχι ως ένα γεγονός. Τα στοιχεία του τρόπου λειτουργίας του θα εξελίσσονται με την πάροδο του χρόνου υπό το πρίσμα της εμπειρίας και των αντικειμενικών συνθηκών, δεν θα εμφανιστούν με μια τέλεια μορφή αμέσως (βλ. ενότητα Η.2.5 για μια εξέταση των μαρξιστικών ισχυρισμών περί του αντιθέτου).
Ως εκ τούτου, οι αναρχικοί δεν καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι οι “τέλειοι” άνθρωποι είναι απαραίτητοι για να λειτουργήσει ο αναρχισμός, διότι ο αναρχικός «δεν είναι ένας απελευθερωτής με κάποια ιερή αποστολή να απελευθερώσει την ανθρωπότητα, αλλά ένα μέρος αυτής της ανθρωπότητας που αγωνίζεται για την ελευθερία». Ως εκ τούτου, «αν, λοιπόν, με κάποια εξωτερικά μέσα μια αναρχική επανάσταση θα μπορούσε, τρόπον τινά, να παραδοθεί έτοιμη και να επιβληθεί στους ανθρώπους, είναι βέβαιο ότι αυτοί θα την απέρριπταν και θα ξαναέχτιζαν την παλιά κοινωνία. Αν, από την άλλη πλευρά, οι άνθρωποι αναπτύξουν τις ιδέες τους για την ελευθερία και οι ίδιοι απαλλαγούν από το τελευταίο οχυρό της τυραννίας -την κυβέρνηση- τότε πράγματι η επανάσταση θα πραγματοποιηθεί οριστικά». [George Barrett, Όπ. π., σ. 355]
Αυτό δεν σημαίνει ότι μια αναρχική κοινωνία πρέπει να περιμένει μέχρι όλοι να γίνουν αναρχικοί. Κάθε άλλο. Είναι εξαιρετικά απίθανο, για παράδειγμα, οι πλούσιοι και οι ισχυροί να συνειδητοποιήσουν ξαφνικά τα λάθη τους και να παραιτηθούν οικειοθελώς από τα προνόμιά τους. Αντιμέτωπη με ένα μεγάλο και αυξανόμενο αναρχικό κίνημα, η άρχουσα ελίτ πάντα χρησιμοποιούσε την καταστολή για να υπερασπιστεί τη θέση της στην κοινωνία. Η χρήση του φασισμού στην Ισπανία (βλ. ενότητα Α.5.6) και την Ιταλία (βλ. ενότητα Α.5.5) δείχνει τα άδυτα στα οποία μπορεί να βυθιστεί η καπιταλιστική τάξη. Ο αναρχισμός θα δημιουργηθεί αντιμέτωπος με την αντίθεση των κυρίαρχων μειοψηφιών και, κατά συνέπεια, θα πρέπει να υπερασπιστεί τον εαυτό του ενάντια στις προσπάθειες αναδημιουργίας της εξουσίας (βλ. ενότητα Η.2.1 για μια διάψευση των μαρξιστικών ισχυρισμών ότι οι αναρχικοί απορρίπτουν την ανάγκη υπεράσπισης της αναρχικής κοινωνίας ενάντια στην αντεπανάσταση).
Αντίθετα, οι αναρχικοί υποστηρίζουν ότι θα πρέπει να εστιάσουμε τη δραστηριότητά μας στο να πείσουμε όσους υφίστανται καταπίεση και εκμετάλλευση ότι έχουν τη δύναμη να αντισταθούν και στα δύο και, τελικά, ότι μπορούν να δώσουν τέλος και στα δύο καταστρέφοντας τους κοινωνικούς θεσμούς που τα προκαλούν. Όπως υποστήριζε ο Μαλατέστα, «χρειαζόμαστε την υποστήριξη των μαζών για να οικοδομήσουμε μια δύναμη επαρκούς ισχύος για να επιτύχουμε το συγκεκριμένο καθήκον μας, δηλαδή τη ριζική αλλαγή του κοινωνικού οργανισμού με την άμεση δράση των μαζών, πρέπει να έρθουμε πιο κοντά τους, να τους αποδεχτούμε όπως είναι, και μέσα από τις γραμμές τους να προσπαθήσουμε να τους “σπρώξουμε” προς τα εμπρός όσο το δυνατόν περισσότερο». [Errico Malatesta: His Life and Ideas, σελ. 155-6] Αυτό θα δημιουργούσε τις συνθήκες που θα καθιστούσαν δυνατή μια γρήγορη εξέλιξη προς τον αναρχισμό, καθώς αυτό που αρχικά έγινε αποδεκτό από μια μειοψηφία «αλλά όλο και περισσότερο βρίσκει λαϊκή έκφραση, θα πάρει το δρόμο του μέσα στη μάζα του λαού» και «η μειοψηφία θα γίνει ο Λαός, η μεγάλη μάζα, και αυτή η μάζα που ξεσηκώνεται ενάντια στην ιδιοκτησία και το κράτος, θα βαδίσει προς τα εμπρός προς τον αναρχικό κομμουνισμό». [Kropotkin, Words of a Rebel, σελ. 75] Εξ ου και η σημασία που αποδίδουν οι αναρχικοί στη διάδοση των ιδεών μας και στην επιχειρηματολογία υπέρ του αναρχισμού. Με αυτόν τον τρόπο δημιουργούνται συνειδητοί αναρχικοί μέσα από εκείνους που αμφισβητούν τις αδικίες του καπιταλισμού και του κράτους.
Η διαδικασία αυτή ευνοείται από την ίδια τη φύση της ιεραρχικής κοινωνίας και την αντίσταση που αυτή φυσικά προκαλεί στους υποτελείς της. Οι αναρχικές ιδέες αναπτύσσονται αυθόρμητα μέσα από τον αγώνα. Όπως αναλύουμε στην ενότητα Ι.2.3, οι αναρχικές οργανώσεις δημιουργούνται συχνά ως μέρος της αντίστασης κατά της καταπίεσης και της εκμετάλλευσης που χαρακτηρίζει κάθε ιεραρχικό σύστημα και μπορούν, δυνητικά, να αποτελέσουν το πλαίσιο μιας ελεύθερης κοινωνίας. Ως τέτοια, η δημιουργία ελευθεριακών θεσμών είναι, επομένως, πάντα μια δυνατότητα σε κάθε κατάσταση. Οι εμπειρίες ενός λαού μπορεί να τον ωθήσουν σε αναρχικά συμπεράσματα, δηλαδή στη συνειδητοποίηση ότι το κράτος υπάρχει για να προστατεύει τους λίγους πλούσιους και ισχυρούς και να αποδυναμώνει τους πολλούς. Ότι ενώ είναι απαραίτητο για τη διατήρηση της ταξικής και ιεραρχικής κοινωνίας, δεν είναι απαραίτητο για την οργάνωση της κοινωνίας ούτε μπορεί να το κάνει με δίκαιο και ισότιμο τρόπο για όλους. Αυτό είναι εφικτό. Ωστόσο, χωρίς μια συνειδητή αναρχική παρουσία οι όποιες ελευθεριακές τάσεις είναι πιθανό να χρησιμοποιηθούν, να παραποιηθούν και τελικά να καταστραφούν από κόμματα ή θρησκευτικές ομάδες που επιδιώκουν την πολιτική εξουσία επί των μαζών (η Ρωσική Επανάσταση είναι το πιο διάσημο παράδειγμα αυτής της διαδικασίας). Για το λόγο αυτό οι αναρχικοί οργανώνονται για να επηρεάσουν τον αγώνα και να διαδώσουν τις ιδέες τους ( βλ. ενότητα Κ.3 για λεπτομέρειες). Διότι είναι γεγονός ότι μόνο όταν οι αναρχικές ιδέες «αποκτήσουν κυρίαρχη επιρροή» και «γίνουν αποδεκτές από ένα αρκετά μεγάλο τμήμα του πληθυσμού» θα έχουμε «επιτύχει την αναρχία ή θα έχουμε κάνει ένα βήμα προς την αναρχία». Γιατί η αναρχία «δεν μπορεί να επιβληθεί ενάντια στις επιθυμίες του λαού». [Malatesta, ό.π., σ. 159 και σ. 163].
Έτσι, για να ολοκληρώσουμε, η δημιουργία μιας αναρχικής κοινωνίας δεν εξαρτάται από το αν οι άνθρωποι είναι τέλειοι, αλλά από το αν η συντριπτική τους πλειονότητα είναι αναρχικοί και θέλουν να αναδιοργανώσουν την κοινωνία με ελευθεριακό τρόπο. Αυτό δεν θα εξαλείψει τις συγκρούσεις μεταξύ των ατόμων ούτε θα δημιουργήσει μια πλήρως αναρχική ανθρωπότητα από τη μια μέρα στην άλλη, αλλά θα προετοιμάσει το έδαφος για τη σταδιακή εξάλειψη των όποιων προκαταλήψεων και αντικοινωνικών συμπεριφορών θα παραμένουν αφού ο αγώνας για την αλλαγή της κοινωνίας θα έχει επαναστατικοποιήσει αυτούς που τον διεξάγουν.