Γιατί οι αναρχικοί δίνουν έμφαση στην ελευθερία;
Ένας αναρχικός μπορεί να θεωρηθεί, σύμφωνα με τα λόγια του Μπακούνιν, ως ένας «φανατικός εραστής της ελευθερίας, θεωρώντας την ως το μοναδικό περιβάλλον μέσα στο οποίο η νοημοσύνη, η αξιοπρέπεια και η ευτυχία της ανθρωπότητας μπορούν να εμφανιστούν και να αναπτυχθούν.» [Michael Bakunin: Selected Writings, σελ. 196] Επειδή οι άνθρωποι είναι σκεπτόμενα όντα, το να τους αρνηθείς την ελευθερία σημαίνει να τους αρνηθείς την ευκαιρία να σκεφτούν για λογαριασμό τους, πράγμα που σημαίνει την άρνηση της ίδιας της ύπαρξής τους ως άνθρωποι. Για τους αναρχικούς, η ελευθερία είναι προϊόν της ανθρωπιάς μας, διότι:
«Το ίδιο το γεγονός… ότι ένα άτομο έχει συνείδηση του εαυτού του, ότι είναι διαφορετικό από τους άλλους, δημιουργεί την επιθυμία να ενεργεί ελεύθερα. Η λαχτάρα για ελευθερία και αυτοέκφραση είναι ένα πολύ θεμελιώδες και κυρίαρχο χαρακτηριστικό». [Emma Goldman, Red Emma Speaks, σελ. 439]
Για το λόγο αυτό, ο αναρχισμός «προτείνει τη διάσωση του αυτοσεβασμού και της ανεξαρτησίας του ατόμου από κάθε περιορισμό και εισβολή της εξουσίας. Μόνο εντός της ελευθερίας μπορεί ο άνθρωπος να αρθεί στο πλήρες ανάστημά του. Μόνο μέσα στην ελευθερία θα μάθει να σκέφτεται, να κινείται και να προσφέρει τον καλύτερο εαυτό του. Μόνο στην ελευθερία θα συνειδητοποιήσει την πραγματική δύναμη των κοινωνικών δεσμών που συνδέουν τους ανθρώπους μεταξύ τους και που αποτελούν τα πραγματικά θεμέλια μιας φυσιολογικής κοινωνικής ζωής.» [Ό.π. σελ. 72–3]
Έτσι, για τους αναρχικούς, η ελευθερία, βασικά, σημαίνει άτομα που επιδιώκουν το δικό τους καλό με τον δικό τους τρόπο. Με αυτόν τον τρόπο απαιτείται η δραστηριότητα και η δύναμη των ατόμων καθώς λαμβάνουν αποφάσεις για τον εαυτό τους και τη ζωή τους. Μόνο η ελευθερία μπορεί να εξασφαλίσει την ατομική ανάπτυξη και πολυμορφία. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι όταν τα άτομα αυτοδιοικούνται και λαμβάνουν τις αποφάσεις για λογαριασμό τους, είναι υποχρεωμένα να ασκούν το μυαλό τους και αυτό δεν μπορεί να έχει άλλο αποτέλεσμα από το να αναπτύσσει και να τονώνει τα εμπλεκόμενα άτομα. Όπως το έθεσε ο Μαλατέστα, «για να εκπαιδευτούν οι άνθρωποι στην ελευθερία και στη διαχείριση των δικών τους υποθέσεων, πρέπει να αφεθούν να ενεργήσουν μόνοι τους, να αισθάνονται υπεύθυνοι για τις πράξεις τους, για το καλό ή το κακό που προκύπτει από αυτές. Θα έκαναν λάθη, αλλά θα μάθαιναν από τις συνέπειες των λαθών τους και θα δοκίμαζαν νέους τρόπους.» [Fra Contadini, σελ. 26]
Έτσι, η ελευθερία είναι η προϋπόθεση για τη μέγιστη ανάπτυξη του ατομικού δυναμικού κάποιου, το οποίο είναι επίσης ένα κοινωνικό προϊόν και μπορεί να επιτευχθεί μόνο εντός και διαμέσου της κοινότητας. Μια υγιής, ελεύθερη κοινότητα θα δημιουργεί ελεύθερα άτομα, τα οποία με τη σειρά τους θα διαμορφώνουν την κοινότητα και θα εμπλουτίζουν τις κοινωνικές σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων από τους οποίους αποτελείται. Οι ελευθερίες, που είναι κοινωνικά παραγόμενες, «δεν υπάρχουν επειδή έχουν καταγραφεί νομικά σε ένα κομμάτι χαρτί, αλλά μόνο όταν έχουν γίνει έμφυτη συνήθεια ενός λαού, και όταν οποιαδήποτε προσπάθεια για να τις βλάψει συναντούν τη βίαιη αντίσταση του πληθυσμού… Ο σεβασμός των άλλων επιβάλλεται όταν κάποιος ξέρει να υπερασπίζεται την αξιοπρέπειά του ως ανθρώπινο ον. Αυτό δεν ισχύει μόνο στην ιδιωτική ζωή· το ίδιο ίσχυε πάντα και στην πολιτική ζωή». Στην πραγματικότητα, «όλα τα πολιτικά δικαιώματα και πλεονεκτήματα που απολαμβάνουμε σήμερα σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, τα οφείλουμε, όχι στην καλή θέληση των κυβερνώντων αλλά στη δύναμη των ίδιων των ανθρώπων.» [Rudolf Rocker, Anarcho-syndicalism, σελ. 75]
Για το λόγο αυτό οι αναρχικοί υποστηρίζουν την τακτική της «Άμεσης Δράσης» (βλ. κεφάλαιο Ι.2) διότι, όπως υποστήριξε η Έμμα Γκόλντμαν, έχουμε «τόση ελευθερία όση [είμαστε] πρόθυμοι να κατακτήσουμε. Ο αναρχισμός, επομένως, αντιπροσωπεύει την άμεση δράση, την ανοιχτή περιφρόνηση και την αντίσταση σε όλους τους νόμους και τους περιορισμούς, οικονομικούς, κοινωνικούς και ηθικούς».
Απαιτεί «ακεραιότητα, αυτοδυναμία και θάρρος. Εν ολίγοις, απαιτεί ελεύθερα, ανεξάρτητα πνεύματα» και «μόνο η επίμονη αντίσταση» μπορεί «τελικά να μας απελευθερώσει. Η άμεση δράση ενάντια στην εξουσία στη δουλειά, η άμεση δράση ενάντια στην εξουσία του νόμου, η άμεση δράση ενάντια στην αδιάκριτη, παρεμβατική εξουσία του ηθικού μας κώδικα, είναι η λογική, συνεπής μέθοδος του αναρχισμού». [Red Emma Speaks, σελ. 76-7]
Η άμεση δράση είναι, με άλλα λόγια, η εφαρμογή της ελευθερίας, που χρησιμοποιείται για την αντίσταση στην καταπίεση στο εδώ και τώρα, καθώς και ως μέσο για τη δημιουργία μιας ελεύθερης κοινωνίας. Δημιουργεί την απαραίτητη ατομική νοοτροπία και τις κοινωνικές συνθήκες μέσα στις οποίες ανθίζει η ελευθερία. Και τα δύο είναι απαραίτητα καθώς η ελευθερία αναπτύσσεται μόνο εντός της κοινωνίας, όχι σε αντίθεση με αυτήν. Έτσι ο Murray Bookchin γράφει:
«Η ελευθερία, η ανεξαρτησία και η αυτονομία που έχουν οι άνθρωποι σε μια δεδομένη ιστορική περίοδο είναι προϊόν μακροχρόνιων κοινωνικών παραδόσεων και… μιας συλλογικής ανάπτυξης. Μακράν του να αρνούμαστε ότι τα άτομα διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο σε αυτή την ανάπτυξη, στην πραγματικότητα, είναι ουσιαστικά υποχρεωμένα να το κάνουν, εάν [οι άνθρωποι] θέλουν να είναι ελεύθεροι.» [Social Anarchism or Lifestyle Anarchism, σελ. 15]
Όμως η ελευθερία απαιτεί τον κατάλληλο τύπο κοινωνικού περιβάλλοντος για να αναπτυχθεί και να εξελιχθεί. Ένα τέτοιο περιβάλλον πρέπει να είναι αποκεντρωμένο και να βασίζεται στην άμεση διαχείριση της εργασίας από αυτούς που την εκτελούν. Γιατί ο συγκεντρωτισμός σημαίνει καταναγκαστική εξουσία (ιεραρχία), ενώ η αυτοδιαχείριση είναι η ουσία της ελευθερίας. Η αυτοδιαχείριση διασφαλίζει ότι τα εμπλεκόμενα άτομα χρησιμοποιούν (και έτσι αναπτύσσουν) όλες τις ικανότητές τους, ιδιαίτερα τις πνευματικές. Η ιεραρχία, αντίθετα, υποκαθιστά τις δραστηριότητες και τις σκέψεις όλων των εμπλεκομένων ατόμων με τις δραστηριότητες και τις σκέψεις λίγων. Έτσι, η ιεραρχία, αντί να αναπτύσσει πλήρως τις ικανότητές τους, περιθωριοποιεί τους πολλούς και διασφαλίζει ότι η ανάπτυξή τους αμβλύνεται (βλ. επίσης τμήμα Β.1).
Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι αναρχικοί αντιτίθενται τόσο στον καπιταλισμό όσο και στον κρατισμό. Όπως σημείωσε ο Γάλλος αναρχικός Sebastien Faure, η εξουσία «ενδύεται δύο κύριες μορφές: την πολιτική μορφή, δηλαδή το κράτος· και την οικονομική μορφή, δηλαδή την ατομική ιδιοκτησία.» [παρατίθεται από τον Peter Marshall, Demanding the Impossible, σελ. 43] Ο καπιταλισμός, όπως και το κράτος, βασίζεται στην συγκεντρωτική εξουσία (δηλαδή του αφεντικού πάνω στον εργαζόμενο), ο σκοπός της οποίας είναι να κρατήσει τη διαχείριση της εργασίας μακριά από τα χέρια εκείνων που την ασκούν. Αυτό σημαίνει «ότι η πραγματική, τελική, πλήρης απελευθέρωση των εργατών είναι δυνατή μόνο υπό έναν όρο: την απαλλοτρίωση του κεφαλαίου, δηλαδή των πρώτων υλών και όλων των μέσων της εργασίας, συμπεριλαμβανομένης της γης, από το σύνολο των εργατών». [Μιχαήλ Μπακούνιν, όπως αναφέρεται από τον Ρούντολφ Ρόκερ, Ό.π. σελ. 50]
Ως εκ τούτου, όπως υποστηρίζει ο Νόαμ Τσόμσκι, ένας «συνεπής αναρχικός πρέπει να αντιτίθεται στην ατομική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και στη μισθωτή σκλαβιά που αποτελεί συστατικό στοιχείο αυτού του συστήματος, ως ασυμβίβαστη με την αρχή ότι η εργασία πρέπει να αναλαμβάνεται ελεύθερα και να βρίσκεται υπό τον έλεγχο του παραγωγού.» [«Notes on Anarchism», For Reasons of State, σελ. 158]
Έτσι, ελευθερία για τους αναρχικούς σημαίνει μια μη αυταρχική κοινωνία στην οποία τα άτομα και οι ομάδες ασκούν την αυτοδιαχείριση, δηλαδή αυτοκυβερνώνται. Οι συνέπειες αυτού του γεγονότος είναι σημαντικές. Πρώτον, συνεπάγεται ότι μια αναρχική κοινωνία δεν θα είναι καταναγκαστική, δηλαδή θα είναι μια κοινωνία στην οποία η βία ή η απειλή της βίας δεν θα χρησιμοποιείται για να “πείσει” τα άτομα να κάνουν οτιδήποτε. Δεύτερον, σημαίνει ότι οι αναρχικοί είναι σθεναροί υποστηρικτές της αυτοκυριαρχίας, και ότι, λόγω αυτής της υποστήριξης, αντιτίθενται επίσης σε θεσμούς που βασίζονται στην καταναγκαστική εξουσία, δηλαδή στην ιεραρχία. Και τέλος, υπονοεί ότι η αντίθεση των αναρχικών στην «κυβέρνηση» σημαίνει ότι αντιτίθενται μόνο σε συγκεντρωτικές, ιεραρχικές, γραφειοκρατικές οργανώσεις ή κυβερνήσεις. Δεν αντιτίθενται στην αυτοκυβέρνηση μέσω συνομοσπονδιών αποκεντρωμένων οργανώσεων βάσης, εφόσον αυτές βασίζονται στην άμεση δημοκρατία και όχι στην ανάθεση εξουσίας σε “αντιπροσώπους” (βλ. το τμήμα A.2.9 για περισσότερα σχετικά με την αναρχική οργάνωση). Διότι η εξουσία είναι το αντίθετο της ελευθερίας και, ως εκ τούτου, κάθε μορφή οργάνωσης που βασίζεται στην ανάθεση εξουσίας αποτελεί απειλή για την ελευθερία και την αξιοπρέπεια των ανθρώπων που υπόκεινται σε αυτήν την εξουσία.
Οι αναρχικοί θεωρούν την ελευθερία ως το μόνο κοινωνικό περιβάλλον μέσα στο οποίο μπορεί να ανθίσει η ανθρώπινη αξιοπρέπεια και η διαφορετικότητα. Στα πλαίσια του καπιταλισμού και του κρατισμού, ωστόσο, δεν υπάρχει ελευθερία για την πλειοψηφία, καθώς η ατομική ιδιοκτησία και η ιεραρχία διασφαλίζουν ότι η προδιάθεση και η γνώμη των περισσότερων ατόμων θα υποτάσσονται στη βούληση ενός αφέντη, περιορίζοντας σημαντικά την ελευθερία τους και καθιστώντας αδύνατη την «πλήρη ανάπτυξη όλων των υλικών, πνευματικών και ηθικών ικανοτήτων που λανθάνουν σε κάθε έναν από εμάς.» [Bakunin on Anarchism, σελ. 261] Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι αναρχικοί επιδιώκουν να διασφαλίσουν «ότι η πραγματική δικαιοσύνη και η πραγματική ελευθερία θα μπορούσαν να υπάρξουν στη Γη» γιατί είναι «όλα ψεύτικα, όλα περιττά, αυτή η άγρια κατασπατάληση της ανθρώπινης ζωής, των οστών και των νεύρων, του εγκεφάλου και της καρδιάς, αυτή η μετατροπή των ανθρώπων σε ανθρώπινα κουρέλια, φαντάσματα, θλιβερές καρικατούρες των πλασμάτων που θα μπορούσαν να γίνουν την ημέρα που γεννιόντουσαν· γιατί αυτό που αποκαλείται “οικονομία”, η συσσώρευση πραγμάτων, είναι στην πραγματικότητα η πιο τρομακτική δαπάνη – η θυσία του δημιουργού προς το δημιούργημα – η απώλεια όλων των λεπτότερων και ευγενέστερων ενστίκτων για την απόκτηση μιας αποκρουστικής ιδιότητας, της δύναμης να μετράς και να υπολογίζεις». [Voltairine de Cleyre, The First Mayday: The Haymarket Speeches 1895-1910, σ., 17-18]
(Βλέπε ενότητα Β για περαιτέρω ανάλυση της ιεραρχικής και αυταρχικής φύσης του καπιταλισμού και του κρατισμού).