Είναι δυνατόν να είσαι αναρχικός χωρίς να εναντιώνεσαι στην ιεραρχία;
Όχι. Είδαμε ότι οι αναρχικοί απεχθάνονται τον αυταρχισμό. Αλλά αν κάποιος είναι αντιεξουσιαστής, πρέπει να αντιτίθεται σε όλους τους ιεραρχικούς θεσμούς, αφού αυτοί ενσωματώνουν την αρχή της εξουσίας. Διότι, όπως υποστήριξε η Έμμα Γκόλντμαν, «δεν είναι μόνο η κυβέρνηση με την έννοια του κράτους που είναι καταστροφική για κάθε ατομική αξία και ποιότητα. Είναι ολόκληρο το σύμπλεγμα εξουσίας και θεσμικής κυριαρχίας που στραγγαλίζει τη ζωή. Είναι η δεισιδαιμονία, το ψέμα, η προσποίηση, οι υπεκφυγές και η υποταγή που υποστηρίζουν την εξουσία και τη θεσμική κυριαρχία». [Red Emma Speaks, σ. 435] Αυτό σημαίνει ότι «υπάρχει και θα υπάρχει πάντα η ανάγκη να ανακαλύψουμε και να ξεπεράσουμε δομές ιεραρχίας, εξουσίας και κυριαρχίας και περιορισμούς της ελευθερίας: δουλεία, μισθωτή σκλαβιά [δηλαδή καπιταλισμός], ρατσισμός, σεξισμός, αυταρχικά σχολεία κ.λπ.». [Noam Chomsky, Language and Politics, σ. 364]
Έτσι, ο συνεπής αναρχικός πρέπει να αντιτίθεται τόσο στις ιεραρχικές σχέσεις όσο και στο κράτος. Ανεξάρτητα από το αν πρόκειται για το οικονομικό, κοινωνικό ή πολιτικό επίπεδο, το να είσαι αναρχικός σημαίνει να εναντιώνεσαι στην ιεραρχία. Το επιχείρημα γι’ αυτό (αν κάποιος το χρειάζεται) είναι το εξής:
«Όλοι οι εξουσιαστικοί θεσμοί είναι οργανωμένοι ως πυραμίδες: το κράτος, η ιδιωτική ή δημόσια επιχείρηση, ο στρατός, η αστυνομία, η εκκλησία, το πανεπιστήμιο, το νοσοκομείο: όλα είναι πυραμιδοειδείς δομές με μια μικρή ομάδα ιθυνόντων στην κορυφή και έναν μεγάλο αριθμό ατόμων στη βάση για τους οποίους οι αποφάσεις που τους αφορούν λαμβάνονται για αυτούς [από τους ιθύνοντες]. Ο αναρχισμός δεν ζητά την αλλαγή των τίτλων των κοινωνικών στρωμάτων, δεν θέλει άλλους ανθρώπους στην κορυφή, θέλει να γκρεμίσουμε όλα τα στρώματα». [Colin Ward, Anarchy in Action, σ. 22]
Οι ιεραρχίες «μοιράζονται ένα κοινό χαρακτηριστικό: είναι οργανωμένα συστήματα διαταγών και υπακοής» και έτσι οι αναρχικοί επιδιώκουν «να εξαλείψουν την ιεραρχία αυτή καθαυτή, όχι απλώς να αντικαταστήσουν μια μορφή ιεραρχίας με μια άλλη». [Bookchin, The Ecology of Freedom, σ. 27] Η ιεραρχία είναι ένας πυραμιδικά δομημένος οργανισμός που αποτελείται από μια σειρά βαθμίδων, τάξεων ή αξιωμάτων αυξανόμενης ισχύος, κύρους και (συνήθως) αμοιβής. Οι μελετητές που έχουν ερευνήσει την ιεραρχική μορφή έχουν διαπιστώσει ότι οι δύο βασικές αρχές που αυτή ενσωματώνει είναι η κυριαρχία και η εκμετάλλευση. Για παράδειγμα, στο κλασικό του άρθρο “Τι κάνουν τα αφεντικά;” (Review of Radical Political Economy, τόμος 6, αριθ. 2), μια μελέτη του σύγχρονου εργοστασίου, ο Steven Marglin διαπίστωσε ότι η κύρια λειτουργία της εταιρικής ιεραρχίας δεν είναι η μεγαλύτερη παραγωγική αποτελεσματικότητα (όπως ισχυρίζονται οι καπιταλιστές), αλλά ο μεγαλύτερος έλεγχος των εργαζομένων, με σκοπό την αποτελεσματικότερη εκμετάλλευση.
Ο έλεγχος σε μια ιεραρχία διατηρείται με τον καταναγκασμό, δηλαδή με την απειλή αρνητικών κυρώσεων του ενός ή του άλλου είδους: φυσικές, οικονομικές, ψυχολογικές, κοινωνικές κ.λπ. Ένας τέτοιος έλεγχος, συμπεριλαμβανομένης της καταστολής της διαφωνίας και της εξέγερσης, απαιτεί επομένως συγκεντρωτισμό: ένα σύνολο σχέσεων εξουσίας στο οποίο ο μεγαλύτερος έλεγχος ασκείται από λίγους στην κορυφή (ιδίως από τον επικεφαλής της οργάνωσης), ενώ οι μεσαίοι έχουν πολύ λιγότερο έλεγχο και οι πολλοί στη βάση δεν έχουν σχεδόν καθόλου.
Δεδομένου ότι η κυριαρχία, ο καταναγκασμός και ο συγκεντρωτισμός είναι βασικά χαρακτηριστικά του αυταρχισμού και δεδομένου ότι τα χαρακτηριστικά αυτά ενσωματώνονται στις ιεραρχίες, όλοι οι ιεραρχικοί θεσμοί είναι αυταρχικοί. Επιπλέον, για τους αναρχικούς, κάθε οργάνωση που χαρακτηρίζεται από ιεραρχία, συγκεντρωτισμό και αυταρχισμό είναι κρατική ή «κρατικιστική». Και καθώς οι αναρχικοί αντιτίθενται τόσο στο κράτος όσο και στις αυταρχικές σχέσεις, όποιος δεν επιδιώκει να διαλύσει όλες τις μορφές ιεραρχίας δεν μπορεί να αποκαλείται αναρχικός. Αυτό ισχύει και για τις καπιταλιστικές εταιρείες. Όπως επισημαίνει ο Νόαμ Τσόμσκι, η δομή της καπιταλιστικής εταιρείας είναι εξαιρετικά ιεραρχική, και μάλιστα φασιστική, από τη φύση της:
«ένα φασιστικό σύστημα… [είναι] απολυταρχικό – η εξουσία πηγαίνει από πάνω προς τα κάτω… το ιδανικό κράτος είναι ο από τα πάνω προς τα κάτω έλεγχος με το κοινό να ακολουθεί ουσιαστικά τις διαταγές.
Ας ρίξουμε μια ματιά σε μια εταιρεία… Αν τις παρατηρήσουμε, η εξουσία πηγαίνει αυστηρά από πάνω προς τα κάτω, από το διοικητικό συμβούλιο στους διευθυντές, στους υποδιευθυντές και τελικά στους ανθρώπους που εργάζονται στην παραγωγή, στοιχειοθετούν διαφημιστικά μηνύματα και ούτω καθεξής. Δεν υπάρχει ροή εξουσίας ή σχεδιασμός από κάτω προς τα πάνω. Οι άνθρωποι μπορούν να παρεμβαίνουν και να κάνουν προτάσεις, αλλά το ίδιο ισχύει και σε μια κοινωνία σκλάβων. Η δομή της εξουσίας είναι γραμμική, από πάνω προς τα κάτω». [Keeping the Rabble in Line, σ. 237]
Ο David Deleon επισημαίνει αυτές τις ομοιότητες μεταξύ της εταιρείας και του κράτους όταν γράφει:
«Τα περισσότερα εργοστάσια μοιάζουν με στρατιωτικές δικτατορίες. Οι υφιστάμενοι είναι οι στρατιώτες, οι προϊστάμενοι είναι οι διοικητές και το ίδιο ισχύει σε όλη την ιεραρχία. Ο όμιλος μπορεί να υπαγορεύσει τα πάντα, από το ντύσιμο και το στυλ των μαλλιών μας μέχρι τον τρόπο με τον οποίο περνάμε ένα μεγάλο μέρος της ζωής μας, κατά τη διάρκεια της εργασίας μας. Μπορεί να επιβάλλει υπερωρίες- μπορεί να μας υποχρεώσει να επισκεφτούμε έναν γιατρό της εταιρείας αν έχουμε κάποιο ιατρικό παράπονο- μπορεί να μας απαγορεύσει τον ελεύθερο χρόνο για πολιτική δραστηριότητα- μπορεί να καταστείλει την ελευθερία του λόγου, του Τύπου και του συνέρχεσθαι – μπορεί να χρησιμοποιήσει ταυτότητες και οπλισμένους αστυνομικούς ασφαλείας, μαζί με κλειστά κυκλώματα τηλεόρασης για να μας παρακολουθεί- μπορεί να τιμωρήσει τους διαφωνούντες με “πειθαρχικές διαθεσιμότητες” (όπως τις αποκαλεί η GM), ή μπορεί να μας απολύσει. Είμαστε αναγκασμένοι, από τις συνθήκες, να αποδεχτούμε πολλά από αυτά, ή να ενταχθούμε στα εκατομμύρια των ανέργων… Σχεδόν σε κάθε δουλειά, έχουμε μόνο το “δικαίωμα” να παραιτηθούμε. Οι σημαντικές αποφάσεις λαμβάνονται στην κορυφή και αναμένεται να υπακούσουμε, είτε εργαζόμαστε σε έναν πύργο από ελεφαντόδοντο είτε σε ένα φρεάτιο ορυχείου». [“For Democracy Where We Work: A rationale for social self-management”, Reinventing Anarchy, Again, Howard J. Ehrlich (επιμ.), σ. 193–4]
Έτσι, ο συνεπής αναρχικός πρέπει να αντιτίθεται στην ιεραρχία σε όλες τις μορφές της, συμπεριλαμβανομένης της καπιταλιστικής εταιρείας. Αν δεν το κάνει αυτό, σημαίνει ότι υποστηρίζει την αρχή [εξουσία] – κάτι που ένας αναρχικός, εξ ορισμού, δεν μπορεί να κάνει. Με άλλα λόγια, για τους αναρχικούς, «οι υποσχέσεις υπακοής, τα συμβόλαια (μισθωτής) δουλείας, οι συμφωνίες που απαιτούν την αποδοχή μιας κατάστασης υποτέλειας, είναι όλα αθέμιτα, επειδή όντως μειώνουν και περιορίζουν την ατομική αυτονομία». [Robert Graham, “The Anarchist Contract, Reinventing Anarchy, Again, Howard J. Ehrlich (επιμ.), σ. 77]. Η ιεραρχία, επομένως, είναι αντίθετη προς τις βασικές αρχές που διέπουν τον αναρχισμό. Αρνείται αυτό που μας κάνει ανθρώπους και «αποστερεί την προσωπικότητα από τα πιο αναπόσπαστα χαρακτηριστικά της- αρνείται την ίδια την ιδέα ότι το άτομο είναι ικανό να αντιμετωπίσει όχι μόνο τη διαχείριση της προσωπικής του ζωής αλλά και το πιο σημαντικό της πλαίσιο: το κοινωνικό πλαίσιο». [Murray Bookchin, ό.π., σ. 202].
Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι εφόσον μια ένωση είναι εθελοντική, το αν έχει ιεραρχική δομή είναι αδιάφορο. Οι αναρχικοί διαφωνούν με αυτό. Αυτό συμβαίνει για δύο λόγους. Πρώτον, στον καπιταλισμό οι εργαζόμενοι υποχρεώνονται από την οικονομική αναγκαιότητα να πουλήσουν την εργασία τους (και άρα την ελευθερία τους) σε αυτούς που κατέχουν τα μέσα βιοπορισμού. Αυτή η διαδικασία επιτείνει περαιτέρω τις οικονομικές συνθήκες που αντιμετωπίζουν οι εργαζόμενοι δημιουργώντας «τεράστιες ανισότητες στον πλούτο… [καθώς] οι εργαζόμενοι… πωλούν την εργασία τους στον καπιταλιστή σε τιμή που δεν αντικατοπτρίζει την πραγματική της αξία». Ως εκ τούτου:
«Η παρουσίαση των συμβαλλομένων μερών μιας σύμβασης εργασίας, για παράδειγμα, ως ελεύθερων και ίσων μεταξύ τους, σημαίνει ότι αγνοείται η σοβαρή ανισότητα διαπραγματευτικής δύναμης που υπάρχει μεταξύ του εργαζομένου και του εργοδότη. Το να συνεχίζει κανείς στη συνέχεια να παρουσιάζει τη σχέση υποταγής και εκμετάλλευσης που φυσιολογικά προκύπτει ως την επιτομή της ελευθερίας είναι σαν να γελοιοποιεί τόσο την ατομική ελευθερία όσο και την κοινωνική δικαιοσύνη». [Robert Graham, ό.π., σ. 70].
Για το λόγο αυτό οι αναρχικοί υποστηρίζουν τη συλλογική δράση και οργάνωση: αυτές αυξάνουν τη διαπραγματευτική δύναμη των εργαζομένων και τους δίνουν τη δυνατότητα να διεκδικήσουν την αυτονομία τους (βλ. ενότητα Ι).
Δεύτερον, αν θεωρήσουμε ότι το βασικό στοιχείο είναι αν μια ένωση είναι εθελοντική ή όχι, θα πρέπει να υποστηρίξουμε ότι το σημερινό κρατικό σύστημα πρέπει να θεωρηθεί ως “αναρχία”. Σε μια σύγχρονη δημοκρατία κανείς δεν υποχρεώνει ένα άτομο να ζει σε μια συγκεκριμένη κατάσταση. Είμαστε ελεύθεροι να φύγουμε και να πάμε κάπου αλλού. Αγνοώντας την ιεραρχική φύση μιας ένωσης, μπορούμε να καταλήξουμε να υποστηρίζουμε οργανισμούς που βασίζονται στην άρνηση της ελευθερίας (συμπεριλαμβανομένων των καπιταλιστικών εταιρειών, των ενόπλων δυνάμεων, ακόμη και των κρατών) και όλα αυτά επειδή είναι “εθελοντικοί”. Όπως υποστηρίζει ο Μπομπ Μπλακ, «το να δαιμονοποιείς τον κρατικό αυταρχισμό αγνοώντας τις πανομοιότυπες, αν και συμβατικά κατοχυρωμένες, ρυθμίσεις υποταγής στις μεγάλες εταιρείες που ελέγχουν την παγκόσμια οικονομία είναι φετιχισμός στη χειρότερη εκδοχή του». [The Libertarian as Conservative, The Abolition of Work and other essays, σ. 142]. Η αναρχία είναι κάτι περισσότερο από το να είσαι ελεύθερος να επιλέξεις αφέντη.
Επομένως, η αντίθεση στην ιεραρχία είναι μια βασική αναρχική θέση, διαφορετικά γίνεσαι απλά ένας «εθελοντής θιασώτης της εξουσίας» – κάτι που δεν είναι και τόσο αναρχικό. Για περισσότερα σχετικά με αυτό δείτε την ενότητα Α.2.14 (Γιατί ο εθελοντισμός δεν αρκεί;).
Οι αναρχικοί υποστηρίζουν ότι οι οργανώσεις δεν χρειάζεται να είναι ιεραρχικές, μπορούν να βασίζονται στη συνεργασία μεταξύ ίσων, οι οποίοι διαχειρίζονται τις υποθέσεις τους άμεσα. Με αυτόν τον τρόπο μπορούμε να κάνουμε χωρίς ιεραρχικές δομές (δηλαδή την ανάθεση εξουσίας στα χέρια λίγων). Μόνο όταν μια ένωση αυτοδιοικείται από τα μέλη της μπορεί να θεωρηθεί πραγματικά αναρχική.
Λυπούμαστε που επαναλαμβάνουμε αυτό το σημείο, αλλά ορισμένοι απολογητές του καπιταλισμού, προφανώς θέλοντας να οικειοποιηθούν το όνομα «αναρχικός» λόγω της σύνδεσής του με την ελευθερία, ισχυρίστηκαν πρόσφατα ότι μπορεί κανείς να είναι ταυτόχρονα καπιταλιστής και αναρχικός (όπως συμβαίνει με τον λεγόμενο “αναρχο”- καπιταλισμό). Θα πρέπει τώρα να είναι πλέον σαφές ότι, εφόσον ο καπιταλισμός βασίζεται στην ιεραρχία (για να μην αναφέρουμε τον κρατισμό και την εκμετάλλευση), ο “αναρχο”-καπιταλισμός είναι μια αντίφαση στους όρους. (Για περισσότερα σχετικά με αυτό, δείτε την ενότητα ΣΤ)