Η Παρισινή Κομμούνα του 1871 έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη των αναρχικών ιδεών και του κινήματος. Όπως σημείωσε ο Μπακούνιν εκείνη την εποχή:
«ο επαναστατικός σοσιαλισμός [δηλαδή ο αναρχισμός] μόλις επιχείρησε την πρώτη εντυπωσιακή και πρακτική εμφάνισή του στην Κομμούνα του Παρισιού… Έδειξε σε όλους τους σκλαβωμένους λαούς («υπάρχουν άραγε λαοί που δεν είναι σκλαβωμένοι;») το μοναδικό δρόμο προς τη χειραφέτηση και την υγεία- το Παρίσι επέφερε ένα θανάσιμο πλήγμα στις πολιτικές παραδόσεις του αστικού ριζοσπαστισμού και έδωσε μια πραγματική βάση στον επαναστατικό σοσιαλισμό». [Bakunin on Anarchism, σελ. 263-4]
Η Παρισινή Κομμούνα δημιουργήθηκε μετά την ήττα της Γαλλίας από την Πρωσία στον γαλλοπρωσικό πόλεμο. Η γαλλική κυβέρνηση προσπάθησε να στείλει στρατεύματα για να ανακτήσει τα κανόνια της παρισινής Εθνικής Φρουράς για να μην πέσουν στα χέρια του πληθυσμού. «Μαθαίνοντας ότι οι στρατιώτες των Βερσαλλιών προσπαθούσαν να αρπάξουν το κανόνι», αφηγείται η συμμετέχουσα Λουίζ Μισέλ, «οι άνδρες και οι γυναίκες της Μονμάρτης συνέρρευσαν στο ύψωμα Μπουτέ με έναν αιφνιδιαστικό ελιγμό. Οι άνθρωποι που ανέβαιναν στο Μπουτέ πίστευαν ότι θα πέθαιναν, αλλά ήταν έτοιμοι να πληρώσουν το τίμημα». Οι στρατιώτες αρνήθηκαν να πυροβολήσουν εναντίον του πλήθους που ζητωκραύγαζε και έστρεψαν τα όπλα τους εναντίον των αξιωματικών τους. Ήταν η 18η Μαρτίου- η Κομμούνα είχε αρχίσει και «ο λαός είχε αφυπνιστεί. Η δεκάτη ογδόη Μαρτίου θα μπορούσε να ανήκει στους συμμάχους των βασιλιάδων ή στους ξένους ή στο λαό. Ανήκε στο λαό». [«Red Virgin: Memoirs of Louise Michel», σ. 64]
Στις ελεύθερες εκλογές που προκήρυξε η Παρισινή Εθνοφρουρά, οι πολίτες του Παρισιού εξέλεξαν ένα συμβούλιο που αποτελούνταν από μια πλειοψηφία Ιακωβίνων και Ρεπουμπλικάνων και μια μειοψηφία σοσιαλιστών (κυρίως μπλανκιστών – αυταρχικών σοσιαλιστών – και οπαδών του αναρχικού Προυντόν). Το συμβούλιο αυτό ανακήρυξε το Παρίσι αυτόνομο και επιθυμούσε να αναδημιουργήσει τη Γαλλία ως συνομοσπονδία κομμούνων (δηλ. κοινοτήτων). Στο πλαίσιο της Κομμούνας, οι εκλεγμένοι σύμβουλοι ήταν ανακλητοί και πληρώνονταν με ένα μέσο μισθό. Επιπλέον, όφειλαν να δίνουν αναφορά στους ανθρώπους που τους είχαν εκλέξει και υπόκειντο σε ανάκληση από τους εκλογείς, εάν δεν εκτελούσαν τις εντολές τους.
Το γιατί αυτή η εξέλιξη προσέλκυσε τη φαντασία των αναρχικών είναι σαφές – έχει μεγάλες ομοιότητες με τις αναρχικές ιδέες. Στην πραγματικότητα, το παράδειγμα της Παρισινής Κομμούνας ήταν από πολλές απόψεις παρόμοιο με τον τρόπο που ο Μπακούνιν είχε προβλέψει ότι θα έπρεπε να συμβεί μια επανάσταση – μια μεγάλη πόλη να αυτοανακηρυχθεί αυτόνομη, να οργανωθεί, να δώσει το παράδειγμα και να παροτρύνει τον υπόλοιπο πλανήτη να την ακολουθήσει. (Βλέπε «Επιστολή προς τον Αλμπέρ Ρισάρ» στο Bakunin on Anarchism). Η Παρισινή Κομμούνα ξεκίνησε τη διαδικασία δημιουργίας μιας νέας κοινωνίας, οργανωμένης από τα κάτω προς τα πάνω. Ήταν «ένα πλήγμα προς την κατεύθυνση της αποκέντρωσης της πολιτικής εξουσίας». [Voltairine de Cleyre, « The Paris Commune» Anarchy! An Anthology of Emma Goldman’s Mother Earth, σ. 67]
Πολλοί αναρχικοί έπαιξαν ρόλο στην Κομμούνα – για παράδειγμα η Λουίζ Μισέλ, οι αδελφοί Ρεκλύ και ο Γιουζέν Βαρλέν (ο τελευταίος δολοφονήθηκε κατά την καταστολή που ακολούθησε). Όσον αφορά τις μεταρρυθμίσεις που ξεκίνησε η Κομμούνα, όπως η επαναλειτουργία των χώρων εργασίας ως συνεταιρισμών, οι αναρχικοί μπορούν να δουν τις ιδέες τους για τη συλλογική εργασία να μπαίνουν σε εφαρμογή. Μέχρι τον Μάιο, 43 χώροι εργασίας λειτουργούσαν συνεταιριστικά και το Μουσείο του Λούβρου ήταν ένα εργοστάσιο πυρομαχικών που διοικούνταν από ένα εργατικό συμβούλιο. Απηχώντας τον Προυντόν, μια συνάντηση της Ένωσης Μηχανικών και του Συνδέσμου Εργατών Μετάλλου υποστήριξε ότι «η οικονομική μας χειραφέτηση… μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσω της δημιουργίας εργατικών ενώσεων, που μόνο αυτές μπορούν να μετατρέψουν τη θέση μας από μισθωτούς σε συναδέλφους». Έδωσαν εντολή στους εκπροσώπους τους στην Επιτροπή της Κομμούνας για την Οργάνωση της Εργασίας να υποστηρίξουν τους ακόλουθους στόχους:
«Κατάργηση της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο, του τελευταίου απομεινάριου της δουλείας,
«Οργάνωση της εργασίας σε αμοιβαίες ενώσεις και αμεταβίβαστο κεφάλαιο».
Με αυτόν τον τρόπο, ήλπιζαν να διασφαλίσουν ότι «η ισότητα δεν θα είναι μια κενή λέξη» στην Κομμούνα. [Η Παρισινή Κομμούνα του 1871: Eugene Schulkind (επιμ.), σελ. 164). Η Ένωση Μηχανικών ψήφισε σε μια συνεδρίαση στις 23 Απριλίου ότι, εφόσον ο στόχος της Κομμούνας έπρεπε να είναι η «οικονομική χειραφέτηση», θα έπρεπε να «οργανώσει την εργασία μέσω ενώσεων στις οποίες θα υπήρχε κοινή ευθύνη», προκειμένου «να σταματήσει την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο». [παρατίθεται από τον Stewart Edwards, The Paris Commune 1871, σελ. 263-4]
Εκτός από τις αυτοδιαχειριζόμενες εργατικές ενώσεις, οι Κομμουνάροι άσκησαν την άμεση δημοκρατία σε ένα δίκτυο λαϊκών λεσχών, λαϊκές οργανώσεις παρόμοιες με τις αμεσοδημοκρατικές συνελεύσεις γειτονιάς («Τμήματα») της Γαλλικής Επανάστασης. «Λαέ, αυτοκυβερνηθείτε μέσα από τις δημόσιες συγκεντρώσεις σας, μέσα από τον Τύπο σας» διακήρυττε η εφημερίδα μιας λέσχης. Η κομμούνα θεωρήθηκε ως έκφραση του συγκεντρωμένου λαού, διότι (για να παραθέσουμε μια άλλη Λέσχη) «η κοινοτική εξουσία κατοικεί σε κάθε arrondissement [γειτονιά] όπου συγκεντρώνονται άνθρωποι που τρέμουν το ζυγό και τη δουλεία». Δεν είναι περίεργο που ο Γκυστάβ Κουρμπέ, καλλιτέχνης, φίλος και οπαδός του Προυντόν, διακήρυξε το Παρίσι ως «έναν πραγματικό παράδεισο… όλες οι κοινωνικές ομάδες έχουν συγκροτηθεί ως ομοσπονδίες και είναι κύριες της μοίρας τους». [παρατίθεται από τον Martin Phillip Johnson, The Paradise of Association, σ. 5 και σ. 6]
Επιπλέον, η «Διακήρυξη της Κομμούνας προς τον γαλλικό λαό», απηχούσε πολλές βασικές αναρχικές ιδέες. Θεωρούσε ότι η «πολιτική ενότητα» της κοινωνίας βασιζόταν «στην εθελοντική ένωση όλων των τοπικών πρωτοβουλιών, στην ελεύθερη και αυθόρμητη συγκέντρωση όλων των ατομικών ενεργειών για τον κοινό σκοπό, την ευημερία, την ελευθερία και την ασφάλεια όλων». [παρατίθεται από τον Edwards, Ό.π., σ. 218] Η νέα κοινωνία που οραματίζονταν οι κομμουνάροι ήταν μια κοινωνία που βασιζόταν στην «απόλυτη αυτονομία της Κομμούνας… που εξασφάλιζε σε κάθε ένα τα αναπόσπαστα δικαιώματά του και σε κάθε Γάλλο την πλήρη άσκηση των ικανοτήτων του, ως άνθρωπος, πολίτης και εργάτης. Η αυτονομία της Κομμούνας θα έχει ως όρια μόνο την ισότιμη αυτονομία όλων των άλλων κομμούνων που προσχωρούν στο συμβόλαιο- η ένωσή τους πρέπει να εξασφαλίζει την ελευθερία της Γαλλίας». [«Διακήρυξη προς τον γαλλικό λαό», από τον Τζωρτζ Γούντκοκ, Pierre-Joseph Proudhon: A Biography, σ. 276-7] Με το όραμά της για μια συνομοσπονδία κοινοτήτων, ο Μπακούνιν είχε δίκιο να ισχυρίζεται ότι η Παρισινή Κομμούνα ήταν «μια τολμηρή, σαφώς διατυπωμένη άρνηση του κράτους». [Bakunin on Anarchism, σ. 264]
Επιπλέον, οι ιδέες της Κομμούνας για την ομοσπονδία αντανακλούσαν προφανώς την επιρροή του Προυντόν στις γαλλικές ριζοσπαστικές ιδέες. Πράγματι, το όραμα της Κομμούνας για μια κοινοτική Γαλλία βασισμένη σε μια ομοσπονδία εκπροσώπων που δεσμεύονται από επιτακτικές εντολές που εκδίδονται από τους εκλέκτορές τους και υπόκεινται σε ανάκληση ανά πάσα στιγμή, απηχεί τις ιδέες του Προυντόν (ο Προυντόν είχε ταχθεί υπέρ της «εφαρμογής της δεσμευτικής εντολής» το 1848 [No Gods, No Masters, σ. 63] και υπέρ της ομοσπονδίας των κοινοτήτων στο έργο του Η Αρχή της Ομοσπονδίας).
Έτσι, τόσο οικονομικά όσο και πολιτικά η Παρισινή Κομμούνα επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από τις αναρχικές ιδέες. Οικονομικά, η θεωρία της συνεργατικής παραγωγής που εξέφρασαν ο Προυντόν και ο Μπακούνιν έγινε συνειδητά επαναστατική πρακτική. Πολιτικά, στο κάλεσμα της Κομμούνας για ομοσπονδία και αυτονομία, οι αναρχικοί βλέπουν τη «μελλοντική κοινωνική οργάνωση… να πραγματοποιείται από κάτω προς τα πάνω, από την ελεύθερη ένωση ή ομοσπονδία των εργατών, ξεκινώντας από τους συνεταιρισμούς, περνώντας στη συνέχεια στις κομμούνες, τις περιφέρειες, τα έθνη και, τέλος, καταλήγοντας σε μια μεγάλη διεθνή και παγκόσμια ομοσπονδία». [Bakunin, ό.π., σ. 270 ]
Ωστόσο, για τους αναρχικούς η Κομμούνα δεν πήγε αρκετά μακριά. Δεν κατήργησε το κράτος στο εσωτερικό της Κομμούνας, όπως το είχε καταργήσει πέρα από αυτήν. Οι Κομμουνάροι οργανώθηκαν «με ιακωβίνικο τρόπο» (για να χρησιμοποιήσουμε τον αιχμηρό όρο του Μπακούνιν). Όπως επεσήμανε ο Πιοτρ Κροπότκιν, ενώ «ανακηρύσσοντας την ελεύθερη Κομμούνα, ο λαός του Παρισιού διακήρυξε μια ουσιαστική αναρχική αρχή… σταμάτησε στη μέση της πορείας του» και έδωσε «στον εαυτό του ένα Κοινοτικό Συμβούλιο αντιγραμμένο από τα παλιά δημοτικά συμβούλια». Έτσι, η Παρισινή Κομμούνα «δεν έσπασε την παράδοση του κράτους, της αντιπροσωπευτικής διακυβέρνησης, και δεν προσπάθησε να επιτύχει μέσα στην Κομμούνα εκείνη την οργάνωση από το απλό στο σύνθετο που εγκαινίασε με την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας και της ελεύθερης ομοσπονδίας των κοινοτήτων». Αυτό οδήγησε στην καταστροφή, καθώς το συμβούλιο της Κομμούνας «ακινητοποιήθηκε… από τη γραφειοκρατία» και έχασε «την ευαισθησία που προέρχεται από τη συνεχή επαφή με τις μάζες… Παραλυμένοι οι ίδιοι από την απομάκρυνσή τους από το επαναστατικό κέντρο – τον λαό – παρέλυσαν και τη λαϊκή πρωτοβουλία». [«Words of a Rebel», σ. 97, σ. 93 και σ. 97]
Επιπλέον, οι προσπάθειές της για οικονομική μεταρρύθμιση δεν προχώρησαν αρκετά, καθώς δεν έκανε καμία προσπάθεια να μετατρέψει όλους τους χώρους εργασίας σε συνεταιρισμούς (δηλαδή να απαλλοτριώσει το κεφάλαιο) και να σχηματίσει ενώσεις αυτών των συνεταιρισμών για να συντονίζουν και να υποστηρίζουν ο ένας τις οικονομικές δραστηριότητες του άλλου. Το Παρίσι, όπως τόνισε η Βολταιρίν ντε Κλαιρ, «απέτυχε να χτυπήσει την οικονομική τυραννία, και έτσι απέτυχε σε αυτό που θα μπορούσε να είχε επιτύχει», που ήταν μια «ελεύθερη κοινότητα, της οποίας οι οικονομικές υποθέσεις θα διευθετούνται από τις ομάδες των πραγματικών παραγωγών και διανομέων, εξαλείφοντας το άχρηστο και επιβλαβές στοιχείο που κατέχει τώρα το παγκόσμιο κεφάλαιο». [Ό.π., σ. 67] Καθώς η πόλη βρισκόταν υπό συνεχή πολιορκία από τον γαλλικό στρατό, είναι κατανοητό ότι οι κομμουνάροι είχαν άλλα πράγματα στο μυαλό τους. Ωστόσο, για τον Κροπότκιν μια τέτοια στάση ήταν καταστροφική:
«Αντιμετώπισαν το οικονομικό ζήτημα ως δευτερεύον, το οποίο θα αντιμετωπιζόταν αργότερα, μετά το θρίαμβο της Κομμούνας… Αλλά η συντριπτική ήττα που ακολούθησε σύντομα και η αιμοδιψής εκδίκηση της μεσαίας τάξης απέδειξαν για άλλη μια φορά ότι ο θρίαμβος μιας λαϊκής Κομμούνας ήταν ουσιαστικά αδύνατος χωρίς έναν παράλληλο θρίαμβο του λαού στον οικονομικό τομέα». [ό.π., σ. 74]
Οι αναρχικοί έβγαλαν τα προφανή συμπεράσματα, υποστηρίζοντας ότι «αν δεν χρειαζόταν κεντρική κυβέρνηση για να κυβερνά τις ανεξάρτητες Κοινότητες, αν η εθνική κυβέρνηση πετάχτηκε στη θάλασσα και η εθνική ενότητα επιτεύχθηκε με ελεύθερη ομοσπονδία, τότε μια κεντρική δημοτική κυβέρνηση γίνεται εξίσου άχρηστη και επιβλαβής. Η ίδια ομοσπονδιακή αρχή θα μπορούσε να λειτουργήσει και μέσα στην Κομμούνα». [ Kropotkin, Evolution and Environment, σελ. 75] Αντί να καταργήσει το κράτος μέσα στην Κομμούνα οργανώνοντας ομοσπονδίες αμεσοδημοκρατικών μαζικών συνελεύσεων, όπως τα παρισινά «τμήματα» της επανάστασης του 1789-93 (βλ. για περισσότερα σχετικά με αυτά το βιβλίο του Κροπότκιν «Η Μεγάλη Γαλλική Επανάσταση»), η Παρισινή Κομμούνα διατήρησε την αντιπροσωπευτική κυβέρνηση και υπέφερε γι’ αυτό. «Αντί να ενεργούν οι ίδιοι… ο λαός, εμπιστευόμενος τους κυβερνήτες του, τους ανέθεσε να αναλάβουν την πρωτοβουλία. Αυτή ήταν η πρώτη συνέπεια του αναπόφευκτου αποτελέσματος των εκλογών». Το συμβούλιο σύντομα έγινε «το μεγαλύτερο εμπόδιο στην επανάσταση» αποδεικνύοντας έτσι το «πολιτικό αξίωμα ότι μια κυβέρνηση δεν μπορεί ποτέ να είναι επαναστατική». [«Anarchism», σ. 240, σ. 241 και σ. 249]
Το συμβούλιο απομονώνεται όλο και περισσότερο από τους ανθρώπους που το εξέλεξαν, και συνεπώς γίνεται όλο και πιο άνευ σημασίας. Και καθώς η ασημαντότητά του αυξανόταν, το ίδιο συνέβαινε και με τις αυταρχικές τάσεις του, με την πλειοψηφία των Ιακωβίνων να δημιουργεί μια «Επιτροπή Δημόσιας Ασφάλειας» για να «υπερασπιστεί» (μέσω της τρομοκρατίας) την «επανάσταση». Η Επιτροπή αντιτάχθηκε στην ελευθεριακή σοσιαλιστική μειοψηφία και, ευτυχώς, αγνοήθηκε στην πράξη από τους κατοίκους του Παρισιού, καθώς υπερασπίζονταν την ελευθερία τους ενάντια στον γαλλικό στρατό, ο οποίος τους επιτίθετο στο όνομα του καπιταλιστικού πολιτισμού και της «ελευθερίας». Στις 21 Μαΐου, τα κυβερνητικά στρατεύματα εισήλθαν στην πόλη και ακολούθησαν επτά ημέρες σκληρών οδομαχιών. Ομάδες στρατιωτών και οπλισμένων μελών της αστικής τάξης περιφέρονταν στους δρόμους, σκοτώνοντας και ακρωτηριάζοντας κατά βούληση. Πάνω από 25.000 άνθρωποι σκοτώθηκαν στις οδομαχίες, πολλοί δολοφονήθηκαν αφού είχαν παραδοθεί και τα πτώματά τους πετάχτηκαν σε ομαδικούς τάφους. Ως τελική προσβολή, χτίστηκε από την αστική τάξη στον τόπο γέννησης της Κομμούνας, το λόφο της Μονμάρτης, η Sacré-Coeur [Ιερή Παναγία] για να εξιλεωθεί για τη ριζοσπαστική και άθεη εξέγερση που τους είχε τρομοκρατήσει τόσο πολύ.
Για τους αναρχικούς, τα διδάγματα της Παρισινής Κομμούνας είχαν τρεις πτυχές. Πρώτον, μια αποκεντρωμένη συνομοσπονδία κοινοτήτων είναι η αναγκαία πολιτική μορφή μιας ελεύθερης κοινωνίας («Αυτή ήταν η μορφή που πρέπει να πάρει η κοινωνική επανάσταση – η ανεξάρτητη κομμούνα». [Kropotkin, ό.π., σ. 163]). Δεύτερον, «δεν υπάρχει μεγαλύτερος λόγος για μια κυβέρνηση μέσα σε μια Κομμούνα από ό,τι για μια κυβέρνηση πάνω από την Κομμούνα». Αυτό σημαίνει ότι μια αναρχική κοινότητα θα βασίζεται σε μια συνομοσπονδία συνελεύσεων γειτονιάς και χώρων εργασίας που συνεργάζονται ελεύθερα μεταξύ τους. Τρίτον, είναι εξαιρετικά σημαντικό να ενοποιηθούν η πολιτική και η οικονομική επανάσταση σε μια κοινωνική επανάσταση. «Προσπάθησαν να εδραιώσουν πρώτα την Κομμούνα και να αναβάλουν την κοινωνική επανάσταση για αργότερα, ενώ ο μόνος τρόπος για να προχωρήσουν ήταν να εδραιώσουν την Κομμούνα μέσω της κοινωνικής επανάστασης!» [Peter Kropotkin, Words of a Rebel, σ. 97]
Για περισσότερες αναρχικές απόψεις σχετικά με την Παρισινή Κομμούνα δείτε το δοκίμιο του Κροπότκιν «Η Παρισινή Κομμούνα» στο «Λόγια ενός επαναστατημένου» (και στο «The Anarchist Reader») και το δοκίμιο του Μπακούνιν «Η Παρισινή Κομμούνα και η ιδέα του κράτους» στο «Bakunin on Anarchism».