Ο αναρχισμός, περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, έχει να κάνει με τις προσπάθειες εκατομμυρίων επαναστατών που άλλαξαν τον κόσμο τους τελευταίους δύο αιώνες. Εδώ θα αναφερθούμε σε μερικά από τα κορυφαία σημεία αυτού του κινήματος, όλα βαθιά αντικαπιταλιστικής φύσης.
Ο αναρχισμός αποσκοπεί στη ριζική αλλαγή του κόσμου ενθαρρύνοντας τις αναρχικές τάσεις στο εσωτερικό του να αναπτυχθούν και να εξελιχθούν, όχι απλώς στο να κάνει το σημερινό σύστημα λιγότερο απάνθρωπο. Παρόλο που δεν έχει πραγματοποιηθεί ακόμη καμία αμιγώς αναρχική επανάσταση, έχουν γίνει πολλές με έντονα αναρχικό χαρακτήρα και επίπεδο συμμετοχής. Και ενώ όλες αυτές έχουν καταστραφεί, σε κάθε περίπτωση αυτό έγινε από την εξωτερική βία που ασκήθηκε εναντίον τους (υποστηριζόμενη είτε από κομμουνιστές είτε από καπιταλιστές), όχι λόγω εσωτερικών προβλημάτων του ίδιου του αναρχισμού. Αυτές οι επαναστάσεις, παρά την αποτυχία τους να επιβιώσουν μπροστά στη συντριπτική βία, αποτέλεσαν έμπνευση για τους αναρχικούς και απόδειξη ότι ο αναρχισμός είναι μια βιώσιμη κοινωνική θεωρία και μπορεί να εφαρμοστεί σε μεγάλη κλίμακα.
Αυτό που μοιράζονται αυτές οι επαναστάσεις είναι το γεγονός ότι είναι, για να χρησιμοποιήσουμε τον όρο του Προυντόν, μια «επανάσταση από τα κάτω» – ήταν παραδείγματα «συλλογικής δραστηριότητας, λαϊκού αυθορμητισμού». Μόνο ένας μετασχηματισμός της κοινωνίας από τα κάτω προς τα πάνω με τη δράση των ίδιων των καταπιεσμένων μπορεί να δημιουργήσει μια ελεύθερη κοινωνία. Όπως αναρωτήθηκε ο Προυντόν, «ποια σοβαρή και βιώσιμη Επανάσταση δεν έγινε από τα κάτω, από το λαό;» Για το λόγο αυτό ένας αναρχικός είναι ένας «επαναστάτης από τα κάτω». Έτσι, οι κοινωνικές επαναστάσεις και τα μαζικά κινήματα που εξετάζουμε σε αυτή την ενότητα είναι παραδείγματα λαϊκής αυτοδραστηριοποίησης και αυτοαπελευθέρωσης (όπως το έθεσε ο Προυντόν το 1848, «το προλεταριάτο πρέπει να χειραφετηθεί μόνο του»). [παρατίθεται από τον George Woodcock, Pierre–Joseph Proudhon: A Biography, σ. 143 και σ. 125] Όλοι οι αναρχικοί απηχούν την ιδέα του Προυντόν για την επαναστατική αλλαγή από τα κάτω, τη δημιουργία μιας νέας κοινωνίας από τις ενέργειες των ίδιων των καταπιεσμένων. Ο Μπακούνιν, για παράδειγμα, υποστήριξε ότι οι αναρχικοί είναι «εχθροί… όλων των κρατικών οργανώσεων ως τέτοιων, και πιστεύουν ότι ο λαός μπορεί να είναι ευτυχισμένος και ελεύθερος μόνο όταν, οργανωμένος από τα κάτω μέσω των δικών του αυτόνομων και εντελώς ελεύθερων ενώσεων, χωρίς την επίβλεψη οποιουδήποτε προστάτη, θα δημιουργήσει τη δική του ζωή». [Marxism, Freedom and the State, σελ. 63] Στην ενότητα Ι.7 θα εξετάσουμε τι πιστεύουν οι αναρχικοί ότι είναι και τι περιλαμβάνει μια κοινωνική επανάσταση.
Πολλές από αυτές τις επαναστάσεις και τα επαναστατικά κινήματα είναι σχετικά άγνωστα στους μη αναρχικούς. Οι περισσότεροι άνθρωποι θα έχουν ακούσει για τη ρωσική επανάσταση, αλλά λίγοι θα γνωρίζουν τα λαϊκά κινήματα που αποτέλεσαν τη ζωογόνο δύναμή της πριν οι Μπολσεβίκοι καταλάβουν την εξουσία ή το ρόλο που έπαιξαν οι αναρχικοί σε αυτήν. Λίγοι θα έχουν ακούσει για την Παρισινή Κομμούνα, τις ιταλικές καταλήψεις εργοστασίων ή τις ισπανικές κολεκτίβες. Αυτό δεν προκαλεί έκπληξη, διότι, όπως σημειώνει ο Χέρμπερτ Ριντ, η ιστορία «είναι δύο ειδών – μια καταγραφή των γεγονότων που λαμβάνουν χώρα δημόσια, που γίνονται πρωτοσέλιδα στις εφημερίδες και ενσωματώνονται στα επίσημα αρχεία – θα μπορούσαμε να το ονομάσουμε αυτό υπέργεια ιστορία», και «παράλληλα, προετοιμάζοντας αυτά τα δημόσια γεγονότα, προβλέποντάς τα, λαμβάνει χώρα ένα άλλο είδος ιστορίας, που δεν ενσωματώνεται στα επίσημα αρχεία, μια αόρατη υπόγεια ιστορία». [παρατίθεται από τον William R. McKercher, Freedom and Authority, σ. 155] Σχεδόν εξ ορισμού, τα λαϊκά κινήματα και οι εξεγέρσεις αποτελούν μέρος της «υπόγειας ιστορίας», της κοινωνικής ιστορίας που αγνοείται προς όφελος της ιστορίας της ελίτ, των αφηγήσεων για τους βασιλιάδες, τις βασίλισσες, τους πολιτικούς και τους πλούσιους, των οποίων η φήμη είναι προϊόν της καταπίεσης των πολλών.
Αυτό σημαίνει ότι τα παραδείγματά μας για την «αναρχία στην πράξη» είναι μέρος αυτού που ο Ρώσος αναρχικός Βολίν αποκαλούσε «Άγνωστη Επανάσταση». Ο Βολίν χρησιμοποίησε αυτή την έκφραση ως τίτλο της κλασικής του καταγραφής της ρωσικής επανάστασης στην οποία συμμετείχε ενεργά. Τη χρησιμοποίησε για να αναφερθεί στις σπάνια αναγνωρισμένες ανεξάρτητες, δημιουργικές δράσεις του ίδιου του λαού. Όπως το έθεσε ο Βολίν, «δεν είναι κατανοητό πώς να μελετήσει κανείς μια επανάσταση» και οι περισσότεροι ιστορικοί «δυσπιστούν και αγνοούν τις εξελίξεις που συμβαίνουν σιωπηλά στα βάθη της επανάστασης… στην καλύτερη περίπτωση, τους αφιερώνουν, φευγαλέα, λίγα λόγια… Κι όμως, είναι ακριβώς αυτά τα κρυφά γεγονότα που είναι σημαντικά και που ρίχνουν αληθινό φως στα γεγονότα και στην περίοδο που εξετάζουμε». [«The Unknown Revolution», σελ. 19] Ο αναρχισμός, ο οποίος είναι θεμελιωμένος στην επανάσταση από τα κάτω, έχει συμβάλει σημαντικά τόσο στην «υπόγεια ιστορία» όσο και στην «άγνωστη επανάσταση» των τελευταίων αιώνων και αυτή η ενότητα του FAQ θα ρίξει κάποιο φως στα επιτεύγματά της.
Είναι σημαντικό να επισημάνουμε ότι αυτά τα παραδείγματα αφορούν κοινωνικά εγχειρήματα ευρείας κλίμακας χωρίς αυτό να σημαίνει ότι αγνοούμε το υπόγειο ρεύμα της αναρχικής πρακτικής που υπάρχει στην καθημερινή ζωή, ακόμη και υπό τον καπιταλισμό. Τόσο ο Πιοτρ Κροπότκιν (στην Αλληλοβοήθεια) όσο και ο Κόλιν Γουόρντ [στο Anarchy in Action (Αναρχία εν δράσει)] έχουν καταγράψει τους πολλούς τρόπους με τους οποίους οι απλοί άνθρωποι, που συνήθως αγνοούν τον αναρχισμό, έχουν συνεργαστεί ως ίσοι για να ικανοποιήσουν τα κοινά τους συμφέροντα. Όπως υποστηρίζει ο Κόλιν Γουόρντ, «μια αναρχική κοινωνία, μια κοινωνία που αυτοοργανώνεται χωρίς εξουσία, υπάρχει πάντα, όπως ο σπόρος κάτω από το χιόνι, θαμμένος κάτω από το βάρος του κράτους και της γραφειοκρατίας του, του καπιταλισμού και της σπατάλης του, των προνομίων και των αδικιών του, του εθνικισμού και της αυτοκτονικής πίστης των ανθρώπων, των θρησκευτικών διαφορών και του δεισιδαιμονικού διαχωρισμού τους». [«Anarchy in Action», σ. 14].
Ο αναρχισμός δεν αφορά μόνο μια μελλοντική κοινωνία, αλλά και τον κοινωνικό αγώνα που διεξάγεται σήμερα. Δεν είναι μια κατάσταση αλλά μια διαδικασία, την οποία δημιουργούμε με την αυτοδραστηριότητα και την αυτοαπελευθέρωσή μας.
Μέχρι τη δεκαετία του 1960, ωστόσο, πολλοί σχολιαστές είχαν διαγράψει το αναρχικό κίνημα ως κάτι που ανήκε στο παρελθόν. Όχι μόνο ο φασισμός είχε αποτελειώσει τα ευρωπαϊκά αναρχικά κινήματα στα χρόνια πριν και κατά τη διάρκεια του πολέμου, αλλά και στη μεταπολεμική περίοδο τα κινήματα αυτά εμποδίστηκαν να ανακάμψουν από την καπιταλιστική Δύση από τη μια πλευρά και τη λενινιστική Ανατολή από την άλλη. Την ίδια περίοδο, ο αναρχισμός είχε κατασταλεί στις ΗΠΑ, τη Λατινική Αμερική, την Κίνα, την Κορέα (όπου μια κοινωνική επανάσταση με αναρχικό περιεχόμενο καταπνίγηκε πριν από τον πόλεμο της Κορέας) και την Ιαπωνία. Ακόμη και στις μία ή δύο χώρες που γλίτωσαν από τη χειρότερη καταστολή, ο συνδυασμός του Ψυχρού Πολέμου και της διεθνούς απομόνωσης οδήγησε ελευθεριακά συνδικάτα όπως το σουηδικό SAC να γίνουν ρεφορμιστικά.
Αλλά η δεκαετία του ’60 ήταν μια δεκαετία νέων αγώνων, και σε όλο τον κόσμο η «Νέα Αριστερά» αναζήτησε τις ιδέες της στον αναρχισμό και αλλού. Πολλές από τις εξέχουσες προσωπικότητες της μαζικής έκρηξης του Μάη του 1968 στη Γαλλία θεωρούσαν τους εαυτούς τους αναρχικούς. Αν και τα ίδια αυτά κινήματα εκφυλίστηκαν, όσοι προήλθαν από αυτά κράτησαν την ιδέα ζωντανή και άρχισαν να οικοδομούν νέα κινήματα. Ο θάνατος του Φράνκο το 1975 έφερε μια μαζική αναγέννηση του αναρχισμού στην Ισπανία, με έως και 500.000 άτομα να παρακολουθούν την πρώτη μετά τον Φράνκο συγκέντρωση της CNT. Η επιστροφή σε μια περιορισμένη δημοκρατία σε ορισμένες χώρες της Νότιας Αμερικής στα τέλη της δεκαετίας του ’70 και του ’80 οδήγησε σε ανάπτυξη του αναρχισμού εκεί. Τέλος, στα τέλη της δεκαετίας του ’80 οι αναρχικοί ήταν αυτοί που έδωσαν τα πρώτα χτυπήματα κατά της λενινιστικής ΕΣΣΔ, με την πρώτη πορεία διαμαρτυρίας από το 1928 να πραγματοποιείται στη Μόσχα από αναρχικούς το 1987.
Σήμερα το αναρχικό κίνημα, αν και ακόμη αδύναμο, οργανώνει δεκάδες χιλιάδες επαναστάτες σε πολλές χώρες. Η Ισπανία, η Σουηδία και η Ιταλία έχουν όλες ελευθεριακά συνδικαλιστικά κινήματα που οργανώνουν περίπου 250.000 εργαζόμενους η καθεμία. Οι περισσότερες άλλες ευρωπαϊκές χώρες έχουν μερικές χιλιάδες ενεργούς αναρχικούς. Αναρχικές ομάδες εμφανίστηκαν για πρώτη φορά σε άλλες χώρες, όπως η Νιγηρία και η Τουρκία. Στη Νότια Αμερική το κίνημα έχει ανακάμψει μαζικά. Ένα δελτίο επικοινωνίας που κυκλοφορεί από την αναρχική ομάδα Corrio A της Βενεζουέλας απαριθμεί πάνω από 100 οργανώσεις σε σχεδόν όλες τις χώρες.
Ίσως η ανάκαμψη να είναι πιο αργή στη Βόρεια Αμερική, αλλά και εκεί όλες οι ελευθεριακές οργανώσεις φαίνεται να γνωρίζουν σημαντική ανάπτυξη. Καθώς αυτή η ανάπτυξη επιταχύνεται, θα δημιουργηθούν πολλά περισσότερα παραδείγματα αναρχίας στην πράξη και όλο και περισσότεροι άνθρωποι θα συμμετέχουν σε αναρχικές οργανώσεις και δραστηριότητες, καθιστώντας αυτό το κομμάτι του FAQ όλο και λιγότερο σημαντικό.
Ωστόσο, είναι απαραίτητο να αναδειχθούν τα μαζικά παραδείγματα του αναρχισμού που εφαρμόστηκαν σε μεγάλη κλίμακα, προκειμένου να αποτραπεί η ψευδής κατηγορία περί «ουτοπίας». Καθώς η ιστορία γράφεται από τους νικητές, αυτά τα παραδείγματα της αναρχίας στην πράξη συχνά κρύβονται από το οπτικό πεδίο μέσα σε σκοτεινά βιβλία. Σπάνια αναφέρονται στα σχολεία και τα πανεπιστήμια (ή αν αναφέρονται, είναι διαστρεβλωμένα). Περιττό να πούμε ότι τα λίγα παραδείγματα που παραθέτουμε είναι ακριβώς αυτό, λίγα.
Ο αναρχισμός έχει μακρά ιστορία σε πολλές χώρες και δεν μπορούμε να προσπαθήσουμε να καταγράψουμε όλα τα παραδείγματα, αλλά μόνο αυτά που θεωρούμε σημαντικά. Λυπούμαστε επίσης αν τα παραδείγματα φαίνονται ευρωκεντρικά. Έπρεπε, λόγω χώρου και χρόνου, να παραλείψουμε τη συνδικαλιστική εξέγερση (1910-1914) και το κίνημα των shop stewards (1917-21) στη Βρετανία, τη Γερμανία (1919-21), την Πορτογαλία (1974), τη μεξικανική επανάσταση, τους αναρχικούς στην κουβανική επανάσταση, τον αγώνα στην Κορέα ενάντια στον ιαπωνικό (στη συνέχεια αμερικανικό και ρωσικό) ιμπεριαλισμό κατά τη διάρκεια και μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, την Ουγγαρία (1956), την εξέγερση «της άρνησης της εργασίας» στα τέλη της δεκαετίας του 1960 (ιδιαίτερα στο «καυτό φθινόπωρο» στην Ιταλία, 1969), την απεργία των ανθρακωρύχων στο Ηνωμένο Βασίλειο (1984-85), τον αγώνα κατά του Poll Tax στη Βρετανία (1988-92), τις απεργίες στη Γαλλία το 1986 και το 1995, το ιταλικό κίνημα COBAS στις δεκαετίες του ’80 και του ’90, τις λαϊκές συνελεύσεις και τους αυτοδιαχειριζόμενους κατειλημμένους χώρους εργασίας κατά τη διάρκεια της εξέγερσης στην Αργεντινή στις αρχές του 21ου αιώνα και πολυάριθμους άλλους μεγάλους αγώνες που έχουν ενσωματώσει αναρχικές ιδέες αυτοδιαχείρισης (ιδέες που συνήθως αναπτύσσονται από το ίδιο το κίνημα, χωρίς οι αναρχικοί να παίζουν απαραίτητα σημαντικό ή «ηγετικό» ρόλο).
Για τους αναρχικούς, οι επαναστάσεις και οι μαζικοί αγώνες είναι «γιορτές των καταπιεσμένων», όπου οι απλοί άνθρωποι αρχίζουν να δρουν από μόνοι τους και να αλλάζουν τους εαυτούς τους και τον κόσμο.