Είναι οι αναρχικοί υπέρ της οργάνωσης;
Ναι. Χωρίς ένωση, μια πραγματικά ανθρώπινη ζωή είναι αδύνατη. Η ελευθερία δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς κοινωνία και οργάνωση. Όπως επεσήμανε ο George Barrett:
«Για να καταλάβουμε το πλήρες νόημα της ζωής πρέπει να συνεργαζόμαστε, και για να συνεργαζόμαστε πρέπει να κάνουμε συμφωνίες με τους συνανθρώπους μας. Το να υποθέσουμε ότι οι συμφωνίες αυτές σημαίνουν περιορισμό της ελευθερίας μας είναι σίγουρα ένας παραλογισμός· αντιθέτως, είναι η άσκηση της ελευθερίας μας.
Αν πρόκειται να επινοήσουμε ένα δόγμα που λέει ότι η σύναψη συμφωνιών σημαίνει βλάβη της ελευθερίας, τότε η ελευθερία γίνεται αμέσως τυραννική, διότι απαγορεύει στους ανθρώπους να βιώσουν τις πιο συνηθισμένες καθημερινές απολαύσεις. Για παράδειγμα, δεν μπορώ να πάω μια βόλτα με τον φίλο μου, διότι είναι ενάντια στην αρχή της Ελευθερίας ότι θα πρέπει να συμφωνήσω να είμαι σε ένα συγκεκριμένο μέρος σε μια συγκεκριμένη ώρα για να τον συναντήσω. Δεν μπορώ στο ελάχιστο να επεκτείνω τη δύναμή μου πέρα από τον εαυτό μου, διότι για να το κάνω αυτό πρέπει να συνεργαστώ με κάποιον άλλον, και η συνεργασία προϋποθέτει συμφωνία, και αυτό είναι ενάντια στην Ελευθερία. Φαίνεται αμέσως ότι αυτό το επιχείρημα είναι παράλογο. Δεν περιορίζω την ελευθερία μου, αλλά απλώς την ασκώ, όταν συμφωνώ με τον φίλο μου να πάω μια βόλτα.
Αν, από την άλλη πλευρά, αποφασίσω λόγω της ανώτερης γνώσης μου ότι είναι καλό για τον φίλο μου να ασκείται, και γι’ αυτό προσπαθώ να τον αναγκάσω να πάει μια βόλτα, τότε αρχίζω να περιορίζω την ελευθερία. Αυτή είναι η διαφορά μεταξύ ελεύθερης συμφωνίας και κυβέρνησης.» [Objections to Anarchism, σελ. 348–9]
Όσον αφορά την οργάνωση, οι αναρχικοί πιστεύουν ότι «μακράν του να δημιουργεί εξουσία, αυτή είναι το μόνο αντίδοτό της και το μόνο μέσο με το οποίο ο καθένας από εμάς θα συνηθίσει να παίρνει ενεργό και συνειδητό μέρος στη συλλογική εργασία και θα πάψει να είναι παθητικό όργανο στα χέρια των ηγετών». [Errico Malatesta: His Life and Ideas, σελ. 86] Έτσι, οι αναρχικοί έχουν πλήρη επίγνωση της ανάγκης οργάνωσης με δομημένο και ανοικτό τρόπο. Όπως επισημαίνει η Carole Ehrlich, ενώ οι αναρχικοί «δεν είναι αντίθετοι στη δομή» και απλώς «θέλουν να καταργήσουν την ιεραρχική δομή, σχεδόν πάντα παρουσιάζονται στερεοτυπικά ως άτομα που δεν θέλουν καμία δομή». Αυτό δεν ισχύει, διότι «οι οργανώσεις που θα ενσωματώσουν τη λογοδοσία, τη διάχυση της εξουσίας σε όσο το δυνατόν μεγαλύτερο αριθμό ατόμων, την εναλλαγή καθηκόντων, την κατανομή δεξιοτήτων και τη διάχυση πληροφοριών και πόρων» βασίζονται πάνω στις «καλές κοινωνικές αναρχικές αρχές οργάνωσης!» [“Socialism, Anarchism and Feminism”, Quiet Rumours: An Anarcha-Feminist Reader, σελ. 47 και σελ. 46].
Το γεγονός ότι οι αναρχικοί τάσσονται υπέρ της οργάνωσης μπορεί να φαίνεται παράξενο στην αρχή, αλλά είναι κατανοητό. «Για όσους έχουν εμπειρία μόνο από αυταρχικές οργανώσεις», υποστηρίζουν δύο Βρετανοί αναρχικοί, «φαίνεται ότι η οργάνωση μπορεί να είναι μόνο ολοκληρωτική ή δημοκρατική, και ότι όσοι δεν πιστεύουν στην κυβέρνηση πρέπει, κατ’ επέκταση, να μην πιστεύουν καθόλου στην οργάνωση. Δεν είναι όμως έτσι». [Stuart Christie and Albert Meltzer, The Floodgates of Anarchy, σελ. 122] Με άλλα λόγια, επειδή ζούμε σε μια κοινωνία στην οποία σχεδόν όλες οι μορφές οργάνωσης είναι αυταρχικές, αυτό τις κάνει να φαίνονται ως το μόνο δυνατό είδος. Αυτό που συνήθως δεν γίνεται αντιληπτό είναι ότι αυτός ο τρόπος οργάνωσης είναι ιστορικά προσδιορισμένος, καθώς προκύπτει μέσα σε ένα συγκεκριμένο είδος κοινωνίας, μιας κοινωνίας της οποίας οι θεμελιώδεις αρχές είναι η κυριαρχία και η εκμετάλλευση. Σύμφωνα με αρχαιολόγους και ανθρωπολόγους, αυτό το είδος κοινωνίας υπάρχει μόνο εδώ και περίπου 5.000 χρόνια, αφού εμφανίστηκε με τα πρώτα πρωτόγονα κράτη που βασίζονταν στην κατάκτηση και τη δουλεία, στα οποία η εργασία των δούλων δημιουργούσε ένα πλεόνασμα που στήριζε μια άρχουσα τάξη.
Πριν από αυτό το διάστημα, για εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια, οι ανθρώπινες και πρωτο-ανθρώπινες κοινωνίες ήταν αυτό που ο Murray Bookchin αποκαλεί «οργανικές», δηλαδή βασισμένες σε συνεργατικές μορφές οικονομικής δραστηριότητας που περιλάμβαναν αμοιβαία βοήθεια, ελεύθερη πρόσβαση στους παραγωγικούς πόρους και διαμοιρασμό των προϊόντων της κοινής εργασίας ανάλογα με τις ανάγκες. Παρόλο που τέτοιες κοινωνίες πιθανόν να είχαν διαβαθμίσεις με βάση την ηλικία, δεν υπήρχαν ιεραρχίες με την έννοια των θεσμοθετημένων σχέσεων κυριαρχίας-υποταγής που επιβάλλονταν με καταναγκαστικές κυρώσεις και είχαν ως αποτέλεσμα την ταξική διαστρωμάτωση, η οποία συνεπάγεται την οικονομική εκμετάλλευση της μιας τάξης από μια άλλη (βλ. Murray Bookchin, Η οικολογία της ελευθερίας).
Πρέπει να τονιστεί, ωστόσο, ότι οι αναρχικοί δεν υποστηρίζουν την επιστροφή στη “Λίθινη Εποχή”. Σημειώνουμε απλώς ότι εφόσον ο ιεραρχικός-αυταρχικός τρόπος οργάνωσης είναι μια σχετικά πρόσφατη εξέλιξη στην πορεία της ανθρώπινης κοινωνικής εξέλιξης, δεν υπάρχει λόγος να υποθέσουμε ότι είναι κατά κάποιο τρόπο “μοιραίο” να είναι μόνιμος. Δεν πιστεύουμε ότι τα ανθρώπινα όντα είναι γενετικά “προγραμματισμένα” για αυταρχική, ανταγωνιστική και επιθετική συμπεριφορά, καθώς δεν υπάρχουν αξιόπιστα στοιχεία που να υποστηρίζουν αυτόν τον ισχυρισμό.
Αντιθέτως, η συμπεριφορά αυτή είναι κοινωνικά καθορισμένη ή μαθημένη και ως τέτοια μπορεί να ξε-μαθηθεί (βλ. Ashley Montagu, The Nature of Human Aggression). Δεν είμαστε μοιρολάτρες ή γενετικοί ντετερμινιστές, αλλά πιστεύουμε στην ελεύθερη βούληση, που σημαίνει ότι οι άνθρωποι μπορούν να αλλάξουν τον τρόπο που κάνουν τα πράγματα, συμπεριλαμβανομένου του τρόπου με τον οποίο οργανώνουν την κοινωνία.
Και δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι η κοινωνία πρέπει να οργανωθεί καλύτερα, διότι σήμερα το μεγαλύτερο μέρος του πλούτου της -που παράγεται από την πλειοψηφία- και της εξουσίας κατανέμεται σε μια μικρή, ελίτ μειονότητα στην κορυφή της κοινωνικής πυραμίδας, προκαλώντας στέρηση και δυστυχία για τους υπόλοιπους, ιδίως για εκείνους που βρίσκονται στον πάτο. Ωστόσο, επειδή αυτή η ελίτ ελέγχει τα μέσα καταναγκασμού μέσω του ελέγχου του κράτους (βλ. ενότητα Β.2.3), είναι σε θέση να καταπιέζει την πλειοψηφία και να αγνοεί τα δεινά της· ένα φαινόμενο που συμβαίνει σε μικρότερη κλίμακα σε όλες τις ιεραρχίες. Δεν είναι λοιπόν περίεργο που οι άνθρωποι μέσα σε αυταρχικές και συγκεντρωτικές δομές καταλήγουν να τις μισούν ως άρνηση της ελευθερίας τους. Όπως το θέτει ο Αλεξάντερ Μπέρκμαν:
«Όποιος σας λέει ότι οι αναρχικοί δεν πιστεύουν στην οργάνωση λέει ανοησίες. Η οργάνωση είναι τα πάντα και τα πάντα είναι οργάνωση. Ολόκληρη η ζωή είναι οργάνωση, συνειδητή ή ασυνείδητη… Αλλά υπάρχει οργάνωση και οργάνωση. Η καπιταλιστική κοινωνία είναι τόσο άσχημα οργανωμένη που τα διάφορα μέλη της υποφέρουν: όπως ακριβώς όταν πονάς σε κάποιο σημείο, πονάει όλο σου το σώμα και νιώθεις άρρωστος… ούτε ένα μέλος της οργάνωσης ή της ένωσης δεν μπορεί ατιμώρητα να υφίσταται διακρίσεις, να καταπιέζεται ή να αγνοείται. Κάτι τέτοιο θα ήταν το ίδιο με το να αγνοήσεις ένα δόντι που πονάει: θα αρρωστήσει όλο σου το σώμα [Ό.π., σελ. 198]
Ωστόσο, αυτό ακριβώς συμβαίνει στην καπιταλιστική κοινωνία, με αποτέλεσμα να είναι, πράγματι, «παντού άρρωστη».
Για τους λόγους αυτούς, οι αναρχικοί απορρίπτουν τις αυταρχικές μορφές οργάνωσης και αντ’ αυτού υποστηρίζουν ενώσεις που βασίζονται στην ελεύθερη συμφωνία. Η ελεύθερη συμφωνία είναι σημαντική επειδή, σύμφωνα με τα λόγια του Μπέρκμαν, «μόνο όταν ο καθένας είναι μια ελεύθερη και ανεξάρτητη μονάδα που συνεργάζεται με άλλους από δική του επιλογή, λόγω αμοιβαίων συμφερόντων, μπορεί ο κόσμος να λειτουργήσει με επιτυχία και να γίνει ισχυρός.» [Ό.π., σελ. 199] Όπως πραγματευόμαστε στην ενότητα A.2.14, οι αναρχικοί τονίζουν ότι η ελεύθερη συμφωνία πρέπει να συμπληρώνεται από την άμεση δημοκρατία (ή, όπως την αποκαλούν συνήθως οι αναρχικοί, την αυτοδιαχείριση) στα πλαίσια της ένωσης, γιατί διαφορετικά η “ελευθερία” δεν είναι παρά η επιλογή αφεντικών.
Η αναρχική οργάνωση βασίζεται σε μια μαζική αποκέντρωση της εξουσίας και επιστροφής της στα χέρια των ανθρώπων, δηλαδή εκείνων που επηρεάζονται άμεσα από τις αποφάσεις που λαμβάνονται. Για να παραθέσουμε ένα απόσπασμα από τον Προυντόν:
«Αν η δημοκρατία δεν είναι μια απάτη και η κυριαρχία του λαού ένα αστείο, πρέπει να παραδεχτούμε ότι κάθε πολίτης στη σφαίρα του κλάδου του [ή της], κάθε δημοτικό, περιφερειακό ή επαρχιακό συμβούλιο στα πλαίσια της επικράτειάς του… θα πρέπει να ενεργούν άμεσα και από μόνα τους για τη διαχείριση των υποθέσεων που τα αφορούν, και θα πρέπει να ασκούν πλήρη κυριαρχία σε σχέση με αυτά.» [The General Idea of the Revolution, σελ. 276]
Συνεπάγεται επίσης την ανάγκη για ομοσπονδιοποίηση για το συντονισμό των κοινών συμφερόντων. Για τον αναρχισμό, η ομοσπονδία είναι το φυσικό συμπλήρωμα της αυτοδιαχείρισης. Με την κατάργηση του κράτους, η κοινωνία «μπορεί και πρέπει να οργανωθεί με διαφορετικό τρόπο, αλλά όχι από πάνω προς τα κάτω… Η μελλοντική κοινωνική οργάνωση πρέπει να οικοδομηθεί αποκλειστικά από κάτω προς τα πάνω, από την ελεύθερη ένωση ή ομοσπονδία των εργαζομένων, πρώτα στα συνδικάτα τους, στη συνέχεια στις κοινότητες, στις περιφέρειες, στα έθνη και, τέλος, σε μια μεγάλη ομοσπονδία, διεθνή και παγκόσμια. Τότε και μόνο θα πραγματοποιηθεί η αληθινή και ζωογόνος τάξη της ελευθερίας και του κοινού καλού, αυτή η τάξη που, αντί να αρνείται, αντιθέτως επιβεβαιώνει και φέρνει σε αρμονία τα συμφέροντα των ατόμων και της κοινωνίας». [Michael Bakunin: Selected Writings, σελ. 205-6] Επειδή μια «πραγματικά λαϊκή οργάνωση ξεκινά… από τα κάτω» και έτσι «ο φεντεραλισμός (ομοσπονδιοποίηση) γίνεται ένας πολιτικός θεσμός του σοσιαλισμού, η ελεύθερη και αυθόρμητη οργάνωση της λαϊκής ζωής». Συνεπώς, ο ελευθεριακός σοσιαλισμός «έχει φεντεραλιστικό χαρακτήρα». [The Political Philosophy of Bakunin, σελ. 273-4 και σελ. 272]
Ως εκ τούτου, η αναρχική οργάνωση βασίζεται στην άμεση δημοκρατία (ή αυτοδιαχείριση) και τον φεντεραλισμό (ή συνομοσπονδία). Αυτά αποτελούν την έκφραση και το περιβάλλον της ελευθερίας. Η άμεση (ή συμμετοχική) δημοκρατία είναι απαραίτητη επειδή η ελευθερία και η ισότητα συνεπάγονται την ανάγκη για χώρους διαβούλευσης εντός των οποίων οι άνθρωποι μπορούν να κουβεντιάζουν και να συνδιαλέγονται ως ίσοι και οι οποίοι τους επιτρέπουν την ελεύθερη άσκηση αυτού που ο Murray Bookchin αποκαλεί «δημιουργικό ρόλο της διαφωνίας». Ο φεντεραλισμός είναι απαραίτητος για να διασφαλιστεί ότι οι κοινές υποθέσεις συζητούνται και η από κοινού δραστηριότητα οργανώνεται με τρόπο που να αντανακλά τις επιθυμίες όλων όσων επηρεάζονται από αυτά. Για να διασφαλιστεί ότι οι αποφάσεις κινούνται από κάτω προς τα πάνω αντί να επιβάλλονται από πάνω προς τα κάτω από λίγους κυβερνόντες.
Οι αναρχικές ιδέες σχετικά με την ελευθεριακή οργάνωση και την ανάγκη για άμεση δημοκρατία και συνομοσπονδία θα εξεταστούν περαιτέρω στις ενότητες Α.2.9 και Α.2.11.