Υπάρχουν σοσιαλιστές στοχαστές κοντά στον αναρχισμό;
Ο αναρχισμός αναπτύχθηκε ως απάντηση στην ανάπτυξη του καπιταλισμού και είναι στη μη αναρχική σοσιαλιστική παράδοση που ο αναρχισμός βρίσκει τους περισσότερους συνοδοιπόρους.
Οι πρώιμοι Βρετανοί σοσιαλιστές (οι λεγόμενοι Ρικαρδιανοί Σοσιαλιστές) που διαδέχθηκαν τον Ρόμπερτ Όουεν είχαν ιδέες παρόμοιες με αυτές των αναρχικών. Για παράδειγμα, ο Thomas Hodgskin εξέφρασε ιδέες παρόμοιες με τον αμοιβαιότητα του Προυντόν, ενώ ο William Thompson ανέπτυξε μια μη κρατική, κοινοτική μορφή σοσιαλισμού που βασιζόταν σε «κοινότητες αμοιβαίου συνεταιρισμού», η οποία είχε ομοιότητες με τον αναρχοκομμουνισμό (ο Thompson ήταν μουτουαλιστής προτού γίνει κομμουνιστής υπό το πρίσμα των προβλημάτων που θα είχε ακόμη και μια μη καπιταλιστική αγορά). Ο John Francis Bray παρουσιάζει επίσης ενδιαφέρον, όπως και ο ριζοσπάστης αγροτιστής Thomas Spence, ο οποίος ανέπτυξε μια κοινοτική μορφή σοσιαλισμού με βάση τη γη, η οποία εξέφραζε πολλές ιδέες που συνήθως συνδέονται με τον αναρχισμό [βλέπε «The Agrarian Socialism of Thomas Spence» του Μπράιαν Μόρις στο βιβλίο του Ecology and Anarchism (Οικολογία και Αναρχισμός)]. Επιπλέον, το πρώιμο βρετανικό συνδικαλιστικό κίνημα «ανέπτυξε, βήμα προς βήμα, μια θεωρία του συνδικαλισμού» 40 χρόνια πριν από τον Μπακούνιν και την ελευθεριακή πτέρυγα της Πρώτης Διεθνούς. [E.P. Thompson, The Making of the English Working Class (Η δημιουργία της αγγλικής εργατικής τάξης), σ. 912] Το βιβλίο του Noel Thompson The Real Rights of Man (Τα πραγματικά δικαιώματα του ανθρώπου) είναι μια καλή περίληψη όλων αυτών των στοχαστών και των κινημάτων, όπως και η κλασική κοινωνική ιστορία της ζωής (και της πολιτικής) της εργατικής τάξης αυτής της περιόδου του Ε.Π. Τόμπσον, The Making of the English Working Class.
Οι ελευθεριακές ιδέες δεν έσβησαν στη Βρετανία τη δεκαετία του 1840. Υπήρχαν επίσης οι οιονεί συνδικαλιστές των συντεχνιακών σοσιαλιστών [Guild Socialists] των δεκαετιών του 1910 και του 1920, οι οποίοι υποστήριζαν ένα αποκεντρωμένο κοινοτικό σύστημα με εργατικό έλεγχο της βιομηχανίας. Το βιβλίο του G.D.H. Cole Guild Socialism Restated (Ο συντεχνιακός σοσιαλισμός επαναδιατυπωμένος) είναι το πιο σημαντικό έργο αυτής της σχολής, στην οποία συμμετείχαν επίσης οι συγγραφείς S.G. Hobson και A.R. Orage [το βιβλίο του Geoffrey Osteregaard The Tradition of Workers’ Control (Η παράδοση του εργατικού ελέγχου) παρέχει μια καλή περίληψη των ιδεών του συντεχνιακού σοσιαλισμού]. Ο Μπέρτραντ Ράσελ, ένας άλλος υποστηρικτής του συντεχνιακού σοσιαλισμού, προσελκύστηκε από τις αναρχικές ιδέες και έγραψε μια εξαιρετικά τεκμηριωμένη και βαθυστόχαστη μελέτη του αναρχισμού, του συνδικαλισμού και του μαρξισμού στο κλασικό του βιβλίο Roads to Freedom (Δρόμοι προς την ελευθερία).
Αν και ο Ράσελ ήταν απαισιόδοξος για την πιθανότητα πραγματοποίησης του αναρχισμού στο εγγύς μέλλον, θεωρούσε ότι ήταν «η υπέρτατη ιδέα την οποία θα έπρεπε να προσεγγίζει η κοινωνία». Ως συντεχνιακός σοσιαλιστής, θεωρούσε δεδομένο ότι «δεν θα μπορούσε να υπάρξει πραγματική ελευθερία ή δημοκρατία έως ότου οι άνθρωποι που κάνουν τη δουλειά σε μια επιχείρηση ελέγχουν επίσης τη διοίκησή της». Το όραμά του για μια καλή κοινωνία είναι αυτό που θα υποστήριζε κάθε αναρχικός: «ένας κόσμος στον οποίο το δημιουργικό πνεύμα είναι ζωντανό, στον οποίο η ζωή είναι μια περιπέτεια γεμάτη χαρά και ελπίδα, βασισμένη στην παρόρμηση για δημιουργία παρά στην επιθυμία να διατηρήσουμε αυτό που κατέχουμε ή να αρπάξουμε αυτό που κατέχουν οι άλλοι. Πρέπει να είναι ένας κόσμος στον οποίο η στοργή απολαμβάνει το ελεύθερο παιχνίδι, στον οποίο η αγάπη έχει απαλλαγεί από το ένστικτο της κυριαρχίας, στον οποίο η σκληρότητα και ο φθόνος έχουν εξοβελιστεί από την ευτυχία και την ανεμπόδιστη ανάπτυξη όλων των ενστίκτων που οικοδομούν τη ζωή και τη γεμίζουν με ψυχικές απολαύσεις». [παρατίθεται από τον Νόαμ Τσόμσκι, Problems of Knowledge and Freedom, σ. 59-60, σ. 61 και σ. x]. Ενημερωμένος και ενδιαφέρων συγγραφέας για πολλά θέματα, η σκέψη του και ο κοινωνικός του ακτιβισμός επηρέασαν πολλούς άλλους στοχαστές, συμπεριλαμβανομένου του Νόαμ Τσόμσκι (του οποίου το βιβλίο Προβλήματα της Γνώσης και της Ελευθερίας είναι μια ευρεία ανάλυση ορισμένων από τα θέματα με τα οποία ασχολήθηκε ο Ράσελ).
Ένας άλλος σημαντικός Βρετανός ελευθεριακός σοσιαλιστής στοχαστής και ακτιβιστής ήταν ο William Morris. Ο Μόρις, φίλος του Κροπότκιν, δραστηριοποιήθηκε στον Σοσιαλιστικό Σύνδεσμο και ηγήθηκε της αντικοινοβουλευτικής του πτέρυγας. Αν και τόνισε ότι δεν ήταν αναρχικός, δεν υπάρχει μεγάλη πραγματική διαφορά μεταξύ των ιδεών του Μόρις και των περισσότερων αναρχοκομμουνιστών (ο Μόρις δήλωσε ότι ήταν κομμουνιστής και δεν έβλεπε την ανάγκη να προσθέσει το “αναρχικός”, καθώς γι’ αυτόν ο κομμουνισμός ήταν δημοκρατικός και απελευθερωτικός). Επιφανές μέλος του κινήματος “Arts and Crafts” (Τέχνες και Χειροτεχνία), ο Μόρις υποστήριζε τον εξανθρωπισμό της εργασίας και, για να παραθέσουμε τον τίτλο ενός από τα πιο διάσημα δοκίμιά του, Useful Work vrs Useless Toil, την χρήσιμη εργασία εναντίον του άσκοπου μόχθου. Το ουτοπικό μυθιστόρημά του News from Nowhere (Νέα από το πουθενά) φιλοτεχνεί ένα συναρπαστικό όραμα μιας ελευθεριακής κομμουνιστικής κοινωνίας όπου η εκβιομηχάνιση έχει αντικατασταθεί από μια κοινοτική οικονομία βασισμένη στη χειροτεχνία. Πρόκειται για μια ουτοπία που έχει εδώ και καιρό ενθουσιάσει τους περισσότερους κοινωνικούς αναρχικούς. Για μια ανάλυση των ιδεών του Μόρις, τοποθετημένη μέσα στο πλαίσιο της διάσημης ουτοπίας του, δείτε το κείμενο William Morris and News from Nowhere: A Vision for Our Time (Ο Γουίλιαμ Μόρις και τα Νέα από το Πουθενά: Ένα όραμα για την εποχή μας) [Stephen Coleman και Paddy O’Sullivan (επιμ.)].
Επίσης, αξίζει να σημειωθεί ο Έλληνας στοχαστής Κορνήλιος Καστοριάδης. Ο Καστοριάδης, αρχικά τροτσκιστής, αξιολογώντας τη βαθιά λανθασμένη ανάλυση του Τρότσκι για τη σταλινική Ρωσία ως εκφυλισμένο εργατικό κράτος, οδηγήθηκε στην απόρριψη πρώτα του λενινισμού και στη συνέχεια του ίδιου του μαρξισμού. Αυτό τον οδήγησε σε ελευθεριακά συμπεράσματα, θεωρώντας ότι το βασικό ζήτημα δεν είναι το ποιος κατέχει τα μέσα παραγωγής, αλλά μάλλον το ζήτημα της ιεραρχίας. Έτσι, η ταξική πάλη γινόταν ανάμεσα σε αυτούς που είχαν την εξουσία και σε αυτούς που υποτάσσονταν σε αυτήν. Αυτό τον οδήγησε στην απόρριψη των μαρξιστικών οικονομικών, καθώς η ανάλυσή τους για την αξία διαχώριζε (δηλαδή αγνοούσε!) την ταξική πάλη που βρίσκεται στον πυρήνα της παραγωγής (ο Αυτόνομος Μαρξισμός απορρίπτει αυτή την ερμηνεία του Μαρξ, αλλά είναι οι μόνοι μαρξιστές που το κάνουν). Ο Καστοριάδης, όπως και οι κοινωνικοί αναρχικοί, έβλεπε τη μελλοντική κοινωνία ως μια κοινωνία βασισμένη στη ριζική αυτονομία, τη γενικευμένη αυτοδιαχείριση και τα εργατικά συμβούλια που οργανώνονται από τα κάτω προς τα πάνω. Τα συγκεντρωτικά έργα του σε τρεις τόμους [Political and Social Writings (Πολιτικά και κοινωνικά γραπτά)] είναι απαραίτητο ανάγνωσμα για όποιον ενδιαφέρεται για την ελευθεριακή σοσιαλιστική πολιτική και τη ριζοσπαστική κριτική του μαρξισμού.
Ιδιαίτερη μνεία θα πρέπει επίσης να γίνει στον Maurice Brinton, ο οποίος, εκτός από μεταφραστής πολλών έργων του Καστοριάδη, υπήρξε επίσης σημαντικός ελευθεριακός σοσιαλιστής στοχαστής και ακτιβιστής. Πρώην τροτσκιστής, όπως και ο Καστοριάδης, ο Μπριντόν διαμόρφωσε έναν πολιτικό χώρο για έναν επαναστατικό ελευθεριακό σοσιαλισμό, αντίθετο στον γραφειοκρατικό ρεφορμισμό των Εργατικών, καθώς και στον αστυνομικό κρατικό “σοσιαλισμό” του σταλινισμού και στον αυταρχισμό του λενινισμού που τον γέννησε. Παρήγαγε πολυάριθμες βασικές μπροσούρες που διαμόρφωσαν τη σκέψη μιας γενιάς αναρχικών και άλλων ελευθεριακών σοσιαλιστών. Μεταξύ αυτών ήταν και το Παρίσι: Μάιος 1968, η λαμπρή περιγραφή του ως αυτόπτη μάρτυρα της παραλίγο επανάστασης στη Γαλλία, το ουσιώδες βιβλίο Οι Μπολσεβίκοι και ο εργατικός έλεγχος, στο οποίο εξέθεσε την εχθρότητα του Λένιν προς την εργατική αυτοδιαχείριση, και Το παράλογο στην πολιτική, μια επαναδιατύπωση και ανάπτυξη του πρώιμου έργου του Βίλχελμ Ράιχ. Αυτά και πολλά άλλα άρθρα έχουν συγκεντρωθεί στο βιβλίο For Workers’ Power: The Selected Writings of Maurice Brinton (Για την εργατική εξουσία: Επιλεγμένα κείμενα του Μορίς Μπριντόν), που επιμελήθηκε ο Ντέιβιντ Γκούντγουεϊ.
Ο Αμερικανός ριζοσπάστης ιστορικός Howard Zinn έχει αποκαλέσει μερικές φορές τον εαυτό του αναρχικό και είναι καλά ενημερωμένος για την αναρχική παράδοση (έγραψε ένα εξαιρετικό εισαγωγικό δοκίμιο για τον “Αναρχισμό” για μια αμερικανική έκδοση ενός βιβλίου του Χέρμπερτ Ριντ). Εκτός από την κλασική του Λαϊκή Ιστορία των Ηνωμένων Πολιτειών, τα γραπτά του για την πολιτική ανυπακοή και τη μη βίαιη άμεση δράση είναι απαραίτητα. Μια εξαιρετική συλλογή δοκιμίων αυτού του ελευθεριακού σοσιαλιστή διανοητή έχει εκδοθεί υπό τον τίτλο The Zinn Reader. Άλλοι αξιοσημείωτοι ελευθεριακοί σοσιαλιστές που βρίσκονται κοντά στον αναρχισμό είναι ο Edward Carpenter [βλ. για παράδειγμα το βιβλίο της Sheila Rowbotham Edward Carpenter: Prophet of the New Life (Εντουαρντ Κάρπεντερ: Προφήτης της Νέας Ζωής)] και η Simone Weil [Oppression and Liberty (Καταπίεση και ελευθερία)].
Θα άξιζε επίσης να αναφέρουμε τους σοσιαλιστές της αγοράς που, όπως και οι αναρχικοί, βασίζουν τον σοσιαλισμό τους στην αυτοδιαχείριση των εργαζομένων. Απορρίπτοντας τον κεντρικό σχεδιασμό, έχουν επιστρέψει στις ιδέες της βιομηχανικής δημοκρατίας και του σοσιαλισμού της αγοράς που υποστήριζαν άνθρωποι όπως ο Προυντόν (αν και, προερχόμενοι από ένα μαρξιστικό υπόβαθρο, γενικά παραλείπουν να αναφέρουν τη σύνδεση την οποία τονίζουν οι αντίπαλοί τους που υποστηρίζουν τον κεντρικό σχεδιασμό). Ο Allan Engler [στο Apostles of Greed (Απόστολοι της απληστίας)] και ο David Schweickart (στα Against Capitalism (Ενάντια στον καπιταλισμό) και After Capitalism (Μετά τον καπιταλισμό)] έχουν ασκήσει αξιόλογη κριτική στον καπιταλισμό και έχουν παρουσιάσει ένα όραμα του σοσιαλισμού που έχει τις ρίζες του στους συνεταιριστικά οργανωμένους χώρους εργασίας. Αν και διατηρούν ένα στοιχείο κυβέρνησης και κράτους στις πολιτικές τους ιδέες, αυτοί οι σοσιαλιστές έχουν τοποθετήσει την οικονομική αυτοδιαχείριση στο επίκεντρο του οικονομικού τους οράματος και, κατά συνέπεια, βρίσκονται πιο κοντά στον αναρχισμό από τους περισσότερους σοσιαλιστές.