Η σύντομη απάντηση είναι: τίποτα από τα δύο. Αυτό μπορεί να διαπιστωθεί από το γεγονός ότι φιλελεύθεροι μελετητές καταγγέλλουν αναρχικούς όπως ο Μπακούνιν ως “κολεκτιβιστές”, ενώ οι μαρξιστές επιτίθενται στον Μπακούνιν και στους αναρχικούς γενικότερα ως “ατομικιστές”.
Αυτό δεν αποτελεί έκπληξη, καθώς οι αναρχικοί απορρίπτουν και τις δύο ιδεολογίες ως ανούσιες. Είτε τους αρέσει είτε όχι, οι μη αναρχικοί ατομικιστές και οι κολεκτιβιστές είναι οι δύο όψεις του ίδιου καπιταλιστικού νομίσματος. Αυτό μπορεί να αποδειχθεί καλύτερα εξετάζοντας τον σύγχρονο καπιταλισμό, στον οποίο οι “ατομικιστικές” και οι “κολεκτιβιστικές” τάσεις αλληλεπιδρούν συνεχώς, συχνά με την πολιτική και οικονομική δομή να ταλαντεύεται από τον ένα πόλο στον άλλο. Ο καπιταλιστικός κολεκτιβισμός και ο ατομικισμός είναι και οι δύο μονόπλευρες πτυχές της ανθρώπινης ύπαρξης, και όπως όλες οι εκδηλώσεις ανισορροπίας, βαθιά ελαττωματικές.
Για τους αναρχικούς, η ιδέα ότι τα άτομα πρέπει να θυσιάζονται για την “ομάδα” ή το “γενικότερο καλό” είναι παράλογη. Οι ομάδες αποτελούνται από άτομα, και αν τα άτομα σκέφτονται μόνο το καλύτερο για την ομάδα, η ομάδα θα είναι ένα άψυχο κέλυφος. Μόνο η δυναμική της ανθρώπινης αλληλεπίδρασης μέσα στις ομάδες είναι αυτή που τους δίνει ζωή. Οι “ομάδες” δεν μπορούν να σκεφτούν, μόνο τα άτομα μπορούν. Αυτό το γεγονός, κατά ειρωνικό τρόπο, οδηγεί τους αυταρχικούς “κολεκτιβιστές” σε ένα πολύ ιδιαίτερο είδος “ατομικισμού”, δηλαδή στην “προσωπολατρεία” και στη λατρεία των ηγετών. Αυτό είναι αναμενόμενο, αφού ένας τέτοιος κολεκτιβισμός συγκεντρώνει τα άτομα σε αφηρημένες ομάδες, αρνείται την ατομικότητά τους και καταλήγει στην ανάγκη για κάποιον με αρκετή ατομικότητα (προσωπικότητα) ώστε να λαμβάνει αποφάσεις – ένα πρόβλημα που “λύνεται” από την αρχή της ηγεσίας. Ο σταλινισμός και ο ναζισμός είναι εξαιρετικά παραδείγματα αυτού του φαινομένου.
Ως εκ τούτου, οι αναρχικοί αναγνωρίζουν ότι τα άτομα είναι η βασική μονάδα της κοινωνίας και ότι μόνο αυτά έχουν συμφέροντα και συναισθήματα. Αυτό σημαίνει ότι αντιτίθενται στον “κολεκτιβισμό” και στην εξύμνηση της ομάδας. Στην αναρχική θεωρία η ομάδα υπάρχει μόνο για να βοηθά και να αναπτύσσει τα άτομα που συμμετέχουν σε αυτήν. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο δίνουμε τόσο μεγάλη έμφαση στις ομάδες που είναι δομημένες με ελευθεριακό τρόπο – μόνο μια ελευθεριακή οργάνωση επιτρέπει στα άτομα μέσα σε μια ομάδα να εκφράζονται πλήρως, να διαχειρίζονται άμεσα τα συμφέροντά τους και να δημιουργούν κοινωνικές σχέσεις που ενθαρρύνουν την ατομικότητα και την ατομική ελευθερία. Συνεπώς, παρότι η κοινωνία και οι ομάδες στις οποίες εντάσσονται τα άτομα τα διαμορφώνουν, το άτομο είναι η πραγματική βάση της κοινωνίας. Εξ ου και ο Μαλατέστα γράφει:
«Πολλά έχουν ειπωθεί σχετικά με τους επιμέρους ρόλους της ατομικής πρωτοβουλίας και της κοινωνικής δράσης στη ζωή και την πρόοδο των ανθρώπινων κοινωνιών… Τα πάντα διατηρούνται και εξελίσσονται στον ανθρώπινο κόσμο χάρη στην ατομική πρωτοβουλία . Το πραγματικό ον είναι ο άνθρωπος, το άτομο. Η κοινωνία ή η συλλογικότητα – και το κράτος ή η κυβέρνηση που ισχυρίζεται ότι την αντιπροσωπεύει – αν δεν είναι μια κούφια αφαίρεση, πρέπει να αποτελείται από άτομα. Και από τον οργανισμό του κάθε ατόμου ξεκινούν αναπόφευκτα όλες οι σκέψεις και οι ανθρώπινες πράξεις και από ατομικές γίνονται συλλογικές σκέψεις και πράξεις όταν είναι ή γίνονται αποδεκτές από πολλά άτομα.
Η κοινωνική δράση, επομένως, δεν είναι ούτε η άρνηση ούτε το συμπλήρωμα των ατομικών πρωτοβουλιών, αλλά είναι το αποτέλεσμα των πρωτοβουλιών, των σκέψεων και των ενεργειών όλων των ατόμων που αποτελούν την κοινωνία… Το ζήτημα δεν είναι να αλλάξει στην πραγματικότητα η σχέση μεταξύ της κοινωνίας και του ατόμου… Το ζήτημα είναι να εμποδίσουμε κάποια άτομα να καταπιέζουν άλλα- να δώσουμε σε όλα τα άτομα τα ίδια δικαιώματα και τα ίδια μέσα δράσης- και να αντικαταστήσουμε την ανάθεση της πρωτοβουλίας στους λίγους [την οποία ο Μαλατέστα ορίζει ως βασική πτυχή της κυβέρνησης/ιεραρχίας], η οποία αναπόφευκτα οδηγεί στην καταπίεση όλων των άλλων». [Anarchy, σ. 38]
Αυτές οι εκτιμήσεις δεν συνεπάγονται ότι ο “ατομικισμός” τυγχάνει της εύνοιας των αναρχικών. Όπως επεσήμανε η Έμμα Γκόλντμαν, «ο “τραχύς ατομικισμός” δεν είναι παρά μια συγκαλυμμένη προσπάθεια να καταπιεστεί και να καταπολεμηθεί το άτομο και η ατομικότητά του. Ο λεγόμενος ατομικισμός είναι το κοινωνικό και οικονομικό laissez–faire: η εκμετάλλευση των μαζών από τις [κυρίαρχες] τάξεις με νομικά τεχνάσματα, πνευματική απαξίωση και συστηματική κατήχηση του δουλοπρεπούς πνεύματος… Αυτός ο διεφθαρμένος και διεστραμμένος “ατομικισμός” είναι ο ζουρλομανδύας της ατομικότητας. Έχει αναπόφευκτα οδηγήσει στη μεγαλύτερη σύγχρονη δουλεία, στις πιο χονδροειδείς ταξικές διακρίσεις που οδηγούν εκατομμύρια ανθρώπους στο όριο του φτώχειας. Ο άγριος “ατομικισμός” σήμαινε τον απόλυτο “ατομικισμό” για τα αφεντικά, την ώρα που οι άνθρωποι κατατάσσονταν σε κάστες σκλάβων για να υπηρετούν μια χούφτα εγωκεντρικών “υπερανθρώπων”». [Red Emma Speaks, σ. 112].
Όπως οι ομάδες δεν μπορούν να σκεφτούν, έτσι και τα άτομα δεν μπορούν να ζήσουν ή να συζητήσουν μόνα τους. Οι ομάδες και οι ενώσεις αποτελούν ουσιαστική πτυχή της ατομικής ζωής. Πράγματι, καθώς οι ομάδες δημιουργούν κοινωνικές σχέσεις από την ίδια τους τη φύση, συμβάλλουν στη διαμόρφωση των ατόμων. Με άλλα λόγια, οι ομάδες που είναι δομημένες με εξουσιαστικό τρόπο θα έχουν αρνητικό αντίκτυπο στην ελευθερία και την ατομικότητα όσων ανήκουν σε αυτές. Ωστόσο, λόγω της αφηρημένης φύσης του “ατομικισμού” τους, οι καπιταλιστές ατομικιστές αδυνατούν να δουν οποιαδήποτε διαφορά μεταξύ των ομάδων που είναι δομημένες με ελευθεριακό και όχι με εξουσιαστικό τρόπο – και οι δύο είναι “ομάδες”. Λόγω της μονόπλευρης οπτικής τους σε αυτό το ζήτημα, οι “ατομικιστές” καταλήγουν ειρωνικά να υποστηρίζουν μερικούς από τους πιο “κολεκτιβιστικούς” θεσμούς που υπάρχουν – τις καπιταλιστικές εταιρείες – και, επιπλέον, βρίσκουν πάντα κάποια αναγκαιότητα για την ύπαρξη του κράτους, παρά τις συχνές καταγγελίες τους εναντίον του. Αυτές οι αντιφάσεις απορρέουν από την εξάρτηση του καπιταλιστικού ατομικισμού από τις ατομικές συμβάσεις σε μια άνιση κοινωνία, δηλαδή τον αφηρημένο ατομικισμό.
Στον αντίποδα, οι αναρχικοί δίνουν έμφαση στον κοινωνικό “ατομικισμό” (ένας άλλος, ίσως καλύτερος, όρος για την έννοια αυτή θα μπορούσε να είναι «κοινοτική ατομικότητα»). Ο αναρχισμός «επιμένει ότι το κέντρο βάρους της κοινωνίας είναι το άτομο – ότι αυτό οφείλει να σκέφτεται για τον εαυτό του, να δρα ελεύθερα και να ζει ολοκληρωμένα. Για να μπορέσει να αναπτυχθεί ελεύθερα και πλήρως, πρέπει να απαλλαγεί από την παρέμβαση και την καταπίεση των άλλων. Αυτό δεν έχει τίποτα το κοινό με “τον άγριο ατομικισμό”. Ένας τέτοιος ληστρικός ατομικισμός είναι πραγματικά ισχνός, όχι άγριος. Με τον παραμικρό κίνδυνο για την ασφάλειά του, τρέχει να κρυφτεί πίσω από το κράτος και κλαψουρίζει ζητώντας προστασία. Ο “άγριος ατομικισμός” είναι απλώς ένα από τα πολλά προσχήματα που χρησιμοποιεί η άρχουσα τάξη για να συγκαλύψει τον αχαλίνωτο επιχειρηματικό και πολιτικό της εκβιασμό”. [Έμμα Γκόλντμαν, ό.π., σ. 442-3].
Ο αναρχισμός απορρίπτει τον αφηρημένο ατομικισμό του καπιταλισμού, με τις ιδέες του περί “απόλυτης” ελευθερίας του ατόμου η οποία περιορίζεται από τους άλλους. Αυτή η θεωρία αγνοεί το κοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο υπάρχει και αναπτύσσεται η ελευθερία. «Η ελευθερία που θέλουμε», υποστήριξε ο Μαλατέστα, «για τον εαυτό μας και για τους άλλους, δεν είναι μια απόλυτη μεταφυσική, αφηρημένη ελευθερία που στην πράξη μεταφράζεται αναπόφευκτα σε καταπίεση των αδυνάτων- αλλά είναι μια πραγματική ελευθερία, μια εφικτή ελευθερία, που συνίσταται στη συνειδητή κοινότητα συμφερόντων, στην εθελοντική αλληλεγγύη». [Anarchy, σ. 43].
Μια κοινωνία βασισμένη στον αφηρημένο ατομικισμό οδηγεί σε ανισότητα ισχύος μεταξύ των ατόμων που συνάπτουν συμφωνίες και, συνεπώς, συνεπάγεται την ανάγκη για μια εξουσία που θα βασίζεται σε νόμους υπεράνω αυτών και στον οργανωμένο καταναγκασμό για την επιβολή των μεταξύ τους συμφωνιών. Αυτή η συνέπεια είναι ολοφάνερη στο πλαίσιο του καπιταλισμού και ιδίως στη θεωρία του «κοινωνικού συμβολαίου» για το πώς αναπτύχθηκε το κράτος. Η θεωρία αυτή υποστηρίζει ότι τα άτομα είναι “ελεύθερα” όταν είναι απομονωμένα το ένα από το άλλο, όπως υποτίθεται ότι ήταν αρχικά στην “φυσική κατάσταση”. Μόλις εντάχθηκαν στην κοινωνία, υποτίθεται ότι δημιούργησαν ένα “συμβόλαιο” και ένα κράτος για τη διαφύλαξή του. Ωστόσο, εκτός του ότι είναι μια φαντασίωση χωρίς καμία ρεαλιστική βάση (τα ανθρώπινα όντα ήταν πάντα κοινωνικά ζώα), αυτή η “θεωρία” είναι στην πραγματικότητα μια δικαιολόγηση για την ύπαρξη εκτεταμένων εξουσιών του κράτους πάνω στην κοινωνία και αυτό με τη σειρά του αποτελεί μια δικαιολόγηση του καπιταλιστικού συστήματος, το οποίο απαιτεί ένα ισχυρό κράτος. [Αυτή η θεωρία] αντιγράφει επίσης τα αποτελέσματα των καπιταλιστικών οικονομικών σχέσεων πάνω στις οποίες αυτή βασίζεται. Στο πλαίσιο του καπιταλισμού, τα άτομα συνάπτουν “ελεύθερα” συμβόλαια μεταξύ τους, αλλά στην πράξη ο ιδιοκτήτης κυριαρχεί πάνω στον εργαζόμενο για όσο διάστημα ισχύει το συμβόλαιο. (Βλέπε τις ενότητες Α.2.14 και Β.4 για περισσότερες λεπτομέρειες).
Έτσι, οι αναρχικοί απορρίπτουν τον καπιταλιστικό “ατομικισμό” ως «ένα περιορισμένο και εγωιστικό ατομικισμό», που, επιπλέον, είναι «ένας άφρονας εγωισμός ο οποίος υποτιμά το άτομο» και ο οποίος «δεν είναι καθόλου ατομικισμός», όπως λέει ο Κροπότκιν. «Δεν θα οδηγήσει σε αυτό που είχε τεθεί ως στόχος, δηλαδή στην πλήρη, ευρεία και απόλυτα επιτεύξιμη ανάπτυξη της ατομικότητας». Η ιεραρχία του καπιταλισμού οδηγεί στην «πτώχευση της ατομικότητας» και όχι στην ανάπτυξή της. Σε αυτό οι αναρχικοί αντιπαραθέτουν «την ατομικότητα που επιτυγχάνει τη μεγαλύτερη δυνατή ατομική ανάπτυξη μέσω της υψηλότερης κομμουνιστικής κοινωνικότητας σε ό,τι αφορά τόσο τις πρωταρχικές της ανάγκες όσο και τις σχέσεις της με τους άλλους εν γένει». [Selected Writings on Anarchism and Revolution, σ. 295, 296 και 297] Κατά τους αναρχικούς, η ελευθερία μας εμπλουτίζεται από τους γύρω μας όταν συνεργαζόμαστε μαζί τους ως ίσοι και όχι ως αφέντης και υπηρέτης.
Στην πράξη, τόσο ο ατομικισμός όσο και ο κολεκτιβισμός οδηγούν στην άρνηση τόσο της ατομικής ελευθερίας όσο και της ομαδικής αυτονομίας και δυναμικής. Επιπλέον, το ένα συνεπάγεται το άλλο, με τον κολεκτιβισμό να οδηγεί σε μια συγκεκριμένη μορφή ατομικισμού και τον ατομικισμό να οδηγεί σε μια συγκεκριμένη μορφή κολεκτιβισμού.
Ο κολεκτιβισμός, με τη σιωπηρή καταπίεση του ατόμου, φτωχαίνει τελικά την κοινότητα, καθώς οι ομάδες αποκτούν ζωή μόνο από τα άτομα που τις απαρτίζουν. Ο ατομικισμός, με τη ρητή καταπίεση της κοινότητας (δηλαδή των ανθρώπων με τους οποίους ζει κανείς), φτωχαίνει τελικά το άτομο, αφού τα άτομα δεν υπάρχουν εκτός της κοινωνίας, αλλά μπορούν να υπάρξουν μόνο μέσα σε αυτήν. Επιπλέον, ο ατομικισμός καταλήγει να στερεί από τους “λίγους και εκλεκτούς” τις γνώσεις και τις ικανότητες των ατόμων που συναποτελούν την υπόλοιπη κοινωνία, και έτσι αποτελεί μια πηγή αυτοαπαξίωσης. Αυτό είναι το μοιραίο ελάττωμα (και η αντίφαση) του ατομικισμού, δηλαδή «η αδυναμία του ατόμου να επιτύχει μια πραγματικά πλήρη ανάπτυξη στις συνθήκες καταπίεσης της μάζας από τις “όμορφες αριστοκρατίες”. Η ανάπτυξή του θα παρέμενε μονόπλευρη». [Peter Kropotkin, Anarchism, σ. 293]
Η αληθινή ελευθερία και η κοινότητα βρίσκονται αλλού.