Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, οι αναρχικοί είναι αφοσιωμένοι στην κοινωνική ισότητα, επειδή είναι το μόνο πλαίσιο στο οποίο μπορεί να ευδοκιμήσει η ατομική ελευθερία. Ωστόσο, έχουν γραφτεί πολλές ανοησίες για την “ισότητα” και πολλά από αυτά που πιστεύονται συνήθως γι’ αυτήν είναι πράγματι πολύ παράξενα. Πριν εξετάσουμε τι εννοούμε οι αναρχικοί με την ισότητα, πρέπει να αναφέρουμε τι δεν εννοούμε με αυτήν.
Οι αναρχικοί δεν πιστεύουν στην «ισότητα των χαρισμάτων», η οποία όχι μόνο δεν υπάρχει, αλλά θα ήταν πολύ ανεπιθύμητη αν μπορούσε να επιτευχθεί. Ο καθένας είναι μοναδικός. Οι βιολογικά καθορισμένες ανθρώπινες διαφορές όχι μόνο υπάρχουν, αλλά είναι «αιτία για χαρά, όχι για φόβο ή λύπη». Γιατί; Επειδή «η ζωή ανάμεσα σε κλώνους δεν θα άξιζε να βιωθεί, και ένας νοήμων άνθρωπος αισθάνεται μόνο χαρά που οι άλλοι έχουν ικανότητες τις οποίες δεν μοιράζονται μαζί του». [Noam Chomsky, Marxism, Anarchism, and Alternative Futures, σ. 782].
Το γεγονός ότι κάποιοι άνθρωποι υπονοούν στα σοβαρά ότι οι αναρχικοί εννοούν με τον όρο “ισότητα” ότι όλοι πρέπει να είναι ολόιδιοι είναι μια θλιβερή αντανάκλαση της κατάστασης της σημερινής πνευματικής κουλτούρας και της αλλοίωσης των λέξεων˙ μια αλλοίωση που χρησιμοποιείται για να αποσπάσει την προσοχή από ένα άδικο και εξουσιαστικό σύστημα και να παρασύρει τους ανθρώπους σε συζητήσεις περί βιολογίας.
«Η μοναδικότητα του εαυτού σε καμία περίπτωση δεν έρχεται σε αντίθεση με την αρχή της ισότητας», σημείωσε ο Erich Fromm, «Η θέση ότι οι άνθρωποι γεννιούνται ίσοι συνεπάγεται ότι όλοι μοιράζονται τις ίδιες θεμελιώδεις ανθρώπινες ιδιότητες, ότι μοιράζονται την ίδια βασική μοίρα των ανθρώπινων όντων, ότι όλοι έχουν την ίδια αναφαίρετη αξίωση για ελευθερία και ευτυχία. Σημαίνει επιπλέον ότι η σχέση τους είναι σχέση αλληλεγγύης και όχι σχέση κυριαρχίας / υποταγής. Αυτό που δεν σημαίνει η έννοια της ισότητας είναι ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ίδιοι». [The Fear of Freedom, σ. 228] Έτσι, θα ήταν πιο δίκαιο να πούμε ότι οι αναρχικοί επιδιώκουμε την ισότητα επειδή αναγνωρίζουμε ότι ο καθένας είναι διαφορετικός και, κατά συνέπεια, επιδιώκουμε την πλήρη επιβεβαίωση και ανάπτυξη αυτής της μοναδικότητας.
Οι αναρχικοί δεν είναι ούτε υπέρ της λεγόμενης «ισότητας των απολαβών». Δεν επιθυμούμε να ζήσουμε σε μια κοινωνία όπου όλοι θα λαμβάνουν τα ίδια αγαθά, θα ζουν στο ίδιο είδος σπιτιού, θα φορούν την ίδια στολή κ.λπ. Ένας από τους λόγους της αναρχικής εξέγερσης ενάντια στον καπιταλισμό και τον κρατισμό είναι ότι τυποποιούν τόσο πολύ τη ζωή (δείτε το βιβλίο του George Reitzer, The McDonaldisation of Society για το γιατί ο καπιταλισμός οδηγεί στην τυποποίηση και τον κομφορμισμό). Σύμφωνα με τα λόγια του Αλεξάντερ Μπέρκμαν:
«Το πνεύμα της εξουσίας, ο νόμος, γραπτός και άγραφος, η παράδοση και το έθιμο μας υποχρεώνουν σε ένα κοινό βηματισμό και κάνουν τον άνθρωπο ένα άβουλο αυτόματο, χωρίς ανεξαρτησία ή ατομικότητα… Όλοι μας είμαστε θύματά του και μόνο οι εξαιρετικά δυνατοί καταφέρνουν να σπάσουν τα δεσμά του, και αυτό μόνο εν μέρει». [What is Anarchism?, σ. 165].
Οι αναρχικοί, επομένως, δεν έχουμε κανένα λόγο να επιθυμούμε να κάνουμε αυτόν τον «κοινό βηματισμό» ακόμη πιο έντονο. Αντίθετα, επιθυμούμε να τον καταστρέψουμε μαζί με κάθε κοινωνική σχέση και θεσμό που τον δημιουργεί εξ αρχής.
Η “ισότητα των απολαβών” μπορεί να θεσπιστεί και να διατηρηθεί μόνο με τη βία, η οποία δεν θα ήταν ισότητα ούτως ή άλλως, καθώς κάποιοι θα είχαν περισσότερη δύναμη από άλλους! Η “ισότητα των απολαβών” είναι ιδιαίτερα μισητή στους αναρχικούς, καθώς αναγνωρίζουμε ότι κάθε άτομο έχει διαφορετικές ανάγκες, ικανότητες, επιθυμίες και ενδιαφέροντα. Το να θεσπιστεί η ίδια κατανάλωση για όλους θα ήταν τυραννία. Προφανώς, όταν ένα άτομο χρειάζεται ιατρική περίθαλψη και ένα άλλο όχι, δεν λαμβάνουν “ίση” ποσότητα ιατρικής περίθαλψης. Το ίδιο ισχύει και για άλλες ανθρώπινες ανάγκες. Όπως το έθεσε ο Αλεξάντερ Μπέρκμαν:
«ισότητα δεν σημαίνει ίσο ποσό αλλά ίσες ευκαιρίες… Μην κάνετε το λάθος να ταυτίζετε την ισότητα στην ελευθερία με την αναγκαστική ισότητα του στρατοπέδου καταδίκων. Η αληθινή αναρχική ισότητα συνεπάγεται ελευθερία, όχι ποσότητα. Δεν σημαίνει ότι ο καθένας πρέπει να τρώει, να πίνει ή να φοράει τα ίδια πράγματα, να κάνει την ίδια δουλειά ή να ζει με τον ίδιο τρόπο. Κάθε άλλο, στην πραγματικότητα, το ακριβώς αντίθετο».
«Οι ατομικές ανάγκες και προτιμήσεις διαφέρουν, όπως διαφέρουν και τα γούστα. Οι ίσες ευκαιρίες για την ικανοποίησή τους είναι αυτές που συνιστούν την πραγματική ισότητα».
«Μακριά από το να ισοπεδώνει, μια τέτοια ισότητα ανοίγει την πόρτα για τη μεγαλύτερη δυνατή ποικιλία δραστηριοτήτων και ανάπτυξης. Γιατί ο ανθρώπινος χαρακτήρας ποικίλει… Η ελεύθερη ευκαιρία να εκφράζεις και να ενεργείς ως ατομικότητα σημαίνει ανάπτυξη των φυσικών ανομοιοτήτων και παραλλαγών». [ό.π., σ. 164-5]
Για τους αναρχικούς, οι “έννοιες” της “ισότητας” ως “ισότητα των χαρισματων” ή ως “ισότητα των απολαβών” δεν έχουν νόημα. Ωστόσο, σε μια ιεραρχική κοινωνία, η “ισότητα των ευκαιριών” και η “ισότητα των απολαβών” σχετίζονται μεταξύ τους. Στον καπιταλισμό, για παράδειγμα, οι ευκαιρίες που έχει κάθε γενιά εξαρτώνται από τις απολαβές των προηγούμενων. Αυτό σημαίνει ότι στον καπιταλισμό η “ισότητα των ευκαιριών” χωρίς μια κατά προσέγγιση “ισότητα των απολαβών” (με την έννοια του εισοδήματος και των πόρων) καθίσταται άνευ νοήματος, καθώς δεν υπάρχει πραγματική ισότητα ευκαιριών για τους απογόνους ενός εκατομμυριούχου και ενός οδοκαθαριστή. Όσοι υποστηρίζουν την “ισότητα των ευκαιριών” αγνοώντας τα εμπόδια που δημιουργούνται από τις αποδοχές των προηγούμενων δείχνουν ότι δεν ξέρουν για ποιο πράγμα μιλούν. Οι ευκαιρίες σε μια ιεραρχική κοινωνία εξαρτώνται όχι μόνο από έναν ανοιχτό δρόμο αλλά και από μια ίση αρχή. Από αυτό το προφανές γεγονός προκύπτει η παρανόηση ότι οι αναρχικοί επιθυμούν την “ισότητα των αποδοχών”. Αλλά αυτό ισχύει για ένα ιεραρχικό σύστημα, σε μια ελεύθερη κοινωνία αυτό δεν θα συνέβαινε (όπως θα δούμε).
Ισότητα, στην αναρχική θεωρία, δεν σημαίνει άρνηση της ατομικής ποικιλομορφίας ή της μοναδικότητας. Όπως παρατηρεί ο Μπακούνιν:
“όταν η ισότητα θριαμβεύσει και εδραιωθεί, θα πάψουν να υπάρχουν διαφορές μεταξύ των ικανοτήτων και των επιπέδων ενέργειας των διαφόρων ατόμων; Κάποιες θα υπάρχουν, ίσως όχι τόσο πολλές όσο σήμερα, αλλά σίγουρα κάποιες θα υπάρχουν πάντα. Υπάρχει μια παροιμία που λέει ότι το ίδιο δέντρο δεν έχει ποτέ δύο πανομοιότυπα φύλλα, και αυτό μάλλον θα ισχύει πάντα. Και είναι ακόμη πιο αληθινό όσον αφορά τους ανθρώπους, οι οποίοι είναι πολύ πιο πολύπλοκοι από τα φύλλα. Όμως αυτή η ποικιλομορφία δεν είναι επ ουδενί κάτι κακό. Αντιθέτως… είναι πλούτος της ανθρώπινης φυλής. Χάρη σε αυτή την ποικιλομορφία, η ανθρωπότητα είναι ένα συλλογικό σύνολο στο οποίο το κάθε άτομο συμπληρώνει όλα τα άλλα και τα χρειάζεται. Κατά συνέπεια, αυτή η άπειρη ποικιλομορφία των ανθρώπινων ατόμων είναι η βασική αιτία και η ίδια η βάση της αλληλεγγύης τους. Είναι ένα πανίσχυρο επιχείρημα υπέρ της ισότητας”. [“All-Round Education”, The Basic Bakunin, σελ. 117-8]
Ισότητα για τους αναρχικούς σημαίνει κοινωνική ισότητα, ή, για να χρησιμοποιήσουμε τον όρο του Μάρρεϋ Μπούκτσιν, την “ισότητα των άνισων” (κάποιοι όπως ο Μαλατέστα χρησιμοποίησαν τον όρο “ισότητα των συνθηκών” για να εκφράσουν την ίδια ιδέα). Με αυτό εννοεί ότι μια αναρχική κοινωνία αναγνωρίζει τις διαφορές στις ικανότητες και τις ανάγκες των ατόμων, αλλά δεν επιτρέπει σε αυτές τις διαφορές να μετατραπούν σε εξουσία. Οι ατομικές διαφορές, με άλλα λόγια, “δεν θα είχαν καμία σημασία, επειδή η ανισότητα στην πραγματικότητα χάνεται μέσα στη συλλογικότητα όταν αυτή δεν μπορεί να στηριχτεί σε κάποια νομική διάταξη ή κάποιο θεσμό”. [Michael Bakunin, God and the State, σ. 53].
Εάν οι ιεραρχικές κοινωνικές σχέσεις και οι δυνάμεις που τις δημιουργούν καταργηθούν υπέρ άλλων οι οποίες ενθαρρύνουν τη συμμετοχή και βασίζονται στην αρχή “ένα άτομο, μία ψήφος”, τότε οι φυσικές διαφορές δεν θα μπορούν να μετατραπούν σε ιεραρχική εξουσία. Για παράδειγμα, χωρίς καπιταλιστικά δικαιώματα ιδιοκτησίας δεν θα υπήρχαν μέσα με τα οποία μια μειοψηφία θα μπορούσε να μονοπωλεί τα μέσα της ζωής (μηχανήματα και γη) και να πλουτίζει από την εργασία των άλλων μέσω του μισθωτού συστήματος και της τοκογλυφίας (κέρδη, ενοίκια και τόκοι). Ομοίως, αν οι εργαζόμενοι διαχειρίζονται την εργασία τους, δεν υπάρχει τάξη καπιταλιστών που να πλουτίζει από την εργασία τους. Έτσι, λέει ο Προυντόν:
“Ποια μπορεί να είναι η προέλευση αυτής της ανισότητας;
“Κατά τη γνώμη μας… αυτή η προέλευση είναι η υλοποίηση μέσα στην κοινωνία αυτής της τριπλής αφαίρεσης: κεφάλαιο, εργασία και ταλέντο.
“Είναι επειδή η κοινωνία έχει διαιρεθεί σε τρεις κατηγορίες πολιτών που αντιστοιχούν στους τρεις όρους αυτού του τύπου… οι οποίες κατέληγαν πάντα στις διακρίσεις των καστών, και το μισό της ανθρώπινης φυλής υποδουλωμένο στο άλλο μισό. Ο σοσιαλισμός λοιπόν, συνίσταται στο να περιοριστεί ο αριστοκρατικός τύπος κεφάλαιο-εργασία-ταλέντο στον απλούστερο τύπο της εργασίας!… προκειμένου να γίνει κάθε πολίτης ταυτόχρονα, εξίσου και στον ίδιο βαθμό κεφαλαιοκράτης, εργάτης και ειδήμονας ή καλλιτέχνης”. [No Gods, No Masters, τόμος 1, σελ. 57-8].
Όπως όλοι οι αναρχικοί, ο Προυντόν είδε αυτή την ενοποίηση των λειτουργιών ως το κλειδί για την ισότητα και την ελευθερία και πρότεινε την αυτοδιαχείριση ως το μέσο για την επίτευξή της. Έτσι, η αυτοδιαχείριση είναι το κλειδί για την κοινωνική ισότητα. Η κοινωνική ισότητα στον εργασιακό χώρο, για παράδειγμα, σημαίνει ότι όλοι έχουν ισάξιο λόγο στις πολιτικές αποφάσεις για τον τρόπο με τον οποίο προχωρά και αλλάζει ο εργασιακός χώρος. Οι αναρχικοί πιστεύουν ακράδαντα στο αξίωμα “αυτό που αφορά όλους, αποφασίζεται από όλους”.
Αυτό δεν σημαίνει, φυσικά, ότι η ειδίκευση θα αγνοηθεί ή ότι όλοι θα αποφασίζουν για τα πάντα. Όσον αφορά την εξειδικευμένη γνώση, οι διάφοροι άνθρωποι έχουν διαφορετικά ενδιαφέροντα, ταλέντα και ικανότητες, οπότε προφανώς θα θέλουν να μελετήσουν διαφορετικά πράγματα και να κάνουν διαφορετικά είδη εργασίας. Είναι επίσης προφανές ότι όταν οι άνθρωποι αρρωσταίνουν συμβουλεύονται έναν γιατρό – έναν ειδικό – ο οποίος διαχειρίζεται ο ίδιος την εργασία του αντί να κατευθύνεται από μια επιτροπή. Λυπούμαστε που πρέπει να αναφερόμαστε σε τέτοια σημεία, αλλά μόλις η κουβέντα πάει στα θέματα της κοινωνικής ισότητας και της αυτοδιαχείρισης των εργαζομένων, κάποιοι αρχίζουν να λένε ανοησίες. Είναι κοινή λογική ότι ένα νοσοκομείο που διοικείται με κοινωνικά ισότιμο τρόπο δεν θα περιλαμβάνει μη ιατρικό προσωπικό το οποίο θα ψηφίζει για το πώς οι γιατροί θα πρέπει να πραγματοποιήσουν μια εγχείρηση!
Στην πραγματικότητα, η κοινωνική ισότητα και η ατομική ελευθερία είναι άρρηκτα συνδεδεμένες. Χωρίς τη συλλογική αυτοδιαχείριση των αποφάσεων που επηρεάζουν μια ομάδα (ισότητα) να συμπληρώνει την ατομική αυτοδιαχείριση των αποφάσεων που επηρεάζουν το άτομο (ελευθερία), μια ελεύθερη κοινωνία είναι αδύνατη. Διότι χωρίς και τα δύο, κάποιοι θα έχουν εξουσία πάνω σε άλλους, λαμβάνοντας αποφάσεις γι’ αυτούς (δηλαδή κυβερνώντας τους), και έτσι κάποιοι θα είναι πιο ελεύθεροι από άλλους. Πράγμα που συνεπάγεται, για να δηλώσουμε το προφανές, ότι οι αναρχικοί επιδιώκουν την ισότητα σε όλες τις πτυχές της ζωής, όχι μόνο όσον αφορά τον πλούτο. Οι αναρχικοί “απαιτούν για κάθε άτομο όχι μόνο ολόκληρο το μερίδιό του στον κοινωνικό πλούτο, αλλά και αυτό στην κοινωνική δύναμη”. [Malatesta and Hamon, No Gods, No Masters, τόμος 2, σ. 20] Έτσι, η αυτοδιαχείριση είναι απαραίτητη για να εξασφαλιστεί τόσο η ελευθερία όσο και η ισότητα.
Η κοινωνική ισότητα είναι απαραίτητη για να μπορούν τα άτομα να αυτοκυβερνώνται και να εκφράζονται, διότι η αυτοδιαχείριση που αυτή συνεπάγεται σημαίνει ότι “οι άνθρωποι εργάζονται σε σχέσεις πρόσωπο με πρόσωπο με τους συνανθρώπους τους, προκειμένου να συνεισφέρουν τη μοναδικότητα της δικής τους οπτικής στην υπόθεση της επίλυσης κοινών προβλημάτων και της επίτευξης κοινών στόχων”. [George Benello, From the Ground Up, σ. 160] Έτσι, η ισότητα επιτρέπει την έκφραση της ατομικότητας και άρα αποτελεί αναγκαία βάση για την ατομική ελευθερία.
Στην ενότητα ΣΤ.3 (“Γιατί οι “αναρχο”καπιταλιστές δίνουν μικρή ή καθόλου αξία στην ισότητα;”) συζητούνται περαιτέρω οι αναρχικές ιδέες για την ισότητα. Το δοκίμιο του Νόαμ Τσόμσκυ «Equality» (που εμπεριέχεται στο The Chomsky Reader) είναι μια καλή περίληψη των ελευθεριακών ιδεών επί του θέματος.