Ναι. Όλες οι τάσεις του αναρχισμού αντιτίθενται στον καπιταλισμό. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι ο καπιταλισμός βασίζεται στην καταπίεση και την εκμετάλλευση (βλ. κεφάλαια Β και Γ). Οι αναρχικοί απορρίπτουν την «αντίληψη ότι οι άνθρωποι δεν μπορούν να συνεργαστούν χωρίς να έχουν έναν αρχηγό-καθοδηγητή να λαμβάνει ένα ποσοστό του προϊόντος τους» και πιστεύουν ότι σε μια αναρχική κοινωνία «οι εργαζόμενοι θα θέτουν τους δικούς τους κανόνες, θα αποφασίζουν πότε, πού και πώς θα γίνουν τα πράγματα». Με αυτό τον τρόπο οι εργαζόμενοι θα απελευθερώνονταν «από την τρομερή σκλαβιά του καπιταλισμού». (Voltairine de Cleyre, “Anarchism”, Exquisite Rebel, σελ. 75 και σελ. 79)
(Πρέπει να τονίσουμε εδώ ότι οι αναρχικοί αντιτίθενται σε όλες τις οικονομικές μορφές που βασίζονται στην κυριαρχία και την εκμετάλλευση, συμπεριλαμβανομένης της φεουδαρχίας, του Σοβιετικού τύπου “σοσιαλισμού” – αποκαλούμενου πιο σωστά «κρατικού καπιταλισμού» – της δουλείας και ούτω καθεξής. Επικεντρωνόμαστε στον καπιταλισμό, διότι αυτός είναι που κυριαρχεί στον κόσμο αυτή τη στιγμή.)
Ατομικιστές όπως ο Μπέντζαμιν Τάκερ μαζί με κοινωνικούς αναρχικούς όπως ο Προυντόν και ο Μπακούνιν αποκαλούσαν εαυτούς σοσιαλιστές. Το έκαναν γιατί, όπως το έθεσε ο Κροπότκιν στο κλασικό του δοκίμιο Σύγχρονη επιστήμη και αναρχισμός, «όσο ο σοσιαλισμός νοούνταν με την ευρεία, γενική και αληθινή του έννοια – σαν μια προσπάθεια να καταργηθεί η εκμετάλλευση της εργασίας από το κεφάλαιο – οι αναρχικοί πορεύονταν χέρι-χέρι με τους σοσιαλιστές εκείνης της εποχής. (Evolution and Environment, σελ. 81) Ή με τα λόγια του Τάκερ, «η ελάχιστη αξίωση του σοσιαλισμού είναι ότι η εργασία θα έπρεπε να ανήκει στην δική της κυριότητα [των εργατών]», μια αξίωση πάνω στην οποία συμφώνησαν αμφότερες «οι δύο σχολές της σοσιαλιστικής σκέψης… ο κρατικός σοσιαλισμός και ο αναρχισμός» (Τhe Anarchist Reader, σελ. 144). Συνεπώς, η λέξη «σοσιαλιστής» αρχικά ορίστηκε για να συμπεριλάβει «όλους εκείνους που πίστευαν στο δικαίωμα του ατόμου να κατέχει αυτό που αυτός ή αυτή παρήγαγε» (Lance Klafta, “Ayn Rand and the Perversion of Libertarianism,” in Anarchy: A Journal of Desire Armed, σελ. 34). Αυτή η εναντίωση στην εκμετάλλευση (ή την τοκογλυφία) είναι κοινή σε όλους τους πραγματικούς αναρχικούς και τους τοποθετεί κάτω από το σοσιαλιστικό λάβαρο.
Για τους περισσότερους σοσιαλιστές, «η μόνη εγγύηση για να μην στερηθούν (οι εργαζόμενοι) τους καρπούς της εργασίας τους είναι να κατέχουν τα μέσα της εργασίας» [Peter Kropotkin, The Conquest of Bread, σελ. 145]. Για το λόγο αυτό ο Προυντόν, για παράδειγμα, υποστήριξε εργατικούς συνεταιρισμούς στους οποίους «κάθε άτομο που εργάζεται στην ένωση… έχει ένα αδιαίρετο μερίδιο στην ιδιοκτησία της εταιρίας» διότι μέσα από τη «συμμετοχή στις ζημιές και τα κέρδη… η συλλογική δύναμη (δηλ. το πλεόνασμα) παύει να αποτελεί πηγή κερδών για ένα μικρό αριθμό διευθυντικών στελεχών· γίνεται η ιδιοκτησία όλων των εργαζομένων» (The General Idea of the Revolution, σελ. 222 και 223).
Έτσι, εκτός από την επιθυμία για τον τερματισμό της εκμετάλλευσης της εργασίας από το κεφάλαιο, οι αληθινοί σοσιαλιστές επιθυμούν επίσης μια κοινωνία μέσα στην οποία οι παραγωγοί θα κατέχουν και θα ελέγχουν τα μέσα παραγωγής (συμπεριλαμβανομένων, θα έπρεπε να τονιστεί, και εκείνων των εργασιακών χώρων που παρέχουν υπηρεσίες). Οι τρόποι με τους οποίους οι παραγωγοί θα το κάνουν αυτό είναι ένα αμφιλεγόμενο ζήτημα στους αναρχικούς και άλλους σοσιαλιστικούς κύκλους, αλλά η επιθυμία παραμένει κοινή. Οι αναρχικοί προκρίνουν τον άμεσο εργατικό έλεγχο με ευθύνη είτε των εργατικών ενώσεων είτε της κοινότητας (βλ. ενότητα Α.3 για τους διαφορετικούς τύπους αναρχικών).
Επιπλέον, οι αναρχικοί απορρίπτουν επίσης τον καπιταλισμό επειδή είναι αυταρχικός όσο και εκμεταλλευτικός. Υπό τον καπιταλισμό, οι εργαζόμενοι δεν αυτο-κυβερνώνται κατά τη διάρκεια της παραγωγικής διαδικασίας ούτε ελέγχουν το προϊόν της εργασίας τους. Μια τέτοια κατάσταση δεν βασίζεται καθόλου στην ισότιμη ελευθερία για όλους, ούτε μπορεί να είναι μη εκμεταλλευτική· γι’ αυτό και είναι τόσο εχθρική για τους αναρχικούς. Αυτή η προοπτική μπορεί να ανιχνευθεί καλύτερα στο έργο του Προυντόν (που ενέπνευσε τόσο τον Τάκερ όσο και τον Μπακούνιν) στο οποίο υποστηρίζει ότι ο αναρχισμός θα οδηγούσε «στον τερματισμό της καπιταλιστικής και ιδιοκτητικής εκμετάλλευσης παντού [και] στην κατάργηση του συστήματος της μισθωτής εργασίας» γιατι «είτε ο εργάτης… θα είναι απλά ο υπάλληλος του ιδιοκτήτη-καπιταλιστή-χρηματοδότη ή θα είναι συμμέτοχος… Στην πρώτη περίπτωση ο εργάτης είναι υποδεέστερος και εκμεταλλευόμενος, η μόνιμη κατάστασή του είναι αυτή της υποταγής… Στη δεύτερη περίπτωση ανακτά την αξιοπρέπειά του ως άνθρωπος και ως πολίτης… αποτελεί μέρος της οργάνωσης της παραγωγής, στην οποία πριν δεν ήταν παρά μόνο ο σκλάβος… δεν χρειάζεται να διστάζουμε, γιατί δεν έχουμε άλλη επιλογή… είναι απαραίτητο να συγκροτήσουμε μια ΕΝΩΣΗ μεταξύ των εργατών γιατί χωρίς αυτήν, θα παρέμεναν συσχετισμοί όπως ανώτεροι και κατώτεροι, και θα προέκυπταν δύο κάστες αφεντικών και μισθωτών εργατών, κάτι απεχθές για μια ελεύθερη και δημοκρατική κοινωνία.» [Ο.π., σελ. 233 και σελ. 215-216]
Επομένως, όλοι οι αναρχικοί είναι αντικαπιταλιστές («Αν η εργασία κατείχε τον πλούτο που παρήγαγε, δεν θα υπήρχε καπιταλισμός» (Alexander Berkman, What is anarchism?, σελ. 44). Ο Μπέντζαμιν Τάκερ, για παράδειγμα, ο αναρχικός που επηρεάστηκε περισσότερο από τον φιλελευθερισμό (όπως θα συζητήσουμε αργότερα), αποκάλεσε τις ιδέες του «αναρχικό σοσιαλισμό» και κατήγγειλε τον καπιταλισμό ως ένα σύστημα βασισμένο πάνω στον «τοκογλύφο, τον παραλήπτη των επιτοκίων, της προσόδου και του κέρδους». Ο Τάκερ υποστήριξε ότι σε μια αναρχική, μη καπιταλιστική, κοινωνία ελεύθερης αγοράς, οι καπιταλιστές θα καταστούν περιττοί και η εκμετάλλευση της εργασίας από το κεφάλαιο θα πάψει, αφού «η εργασία… θα εξασφαλίσει την φυσική της αμοιβή, ολόκληρο το προϊόν της» (The Individualist Anarchists, σελ. 82 και σελ. 85) Μια τέτοια οικονομία θα βασίζεται στην αμοιβαία συνεισφορά και στην ελεύθερη ανταλλαγή προϊόντων μεταξύ των συνεταιρισμών, τεχνιτών και αγροτών. Για τον Τάκερ και άλλους ατομικιστές αναρχικούς ο καπιταλισμός δεν είναι μια αληθινά ελεύθερη αγορά, καθώς χαρακτηρίζεται από διάφορους νόμους και μονοπώλια που εξασφαλίζουν ότι οι καπιταλιστές έχουν το πλεονέκτημα έναντι των εργαζόμενων, εξασφαλίζοντας έτσι την εκμετάλλευση των τελευταίων μέσω του κέρδους, του τόκου και της προσόδου (βλ. Κεφάλαιο Ζ για μια πληρέστερη συζήτηση). Ακόμα και ο Μαξ Στίρνερ, ο αρχιεγωιστής, δεν ένιωθε τίποτε άλλο παρά περιφρόνηση για την καπιταλιστική κοινωνία και τα διάφορα “στοιχειά” της, που γι’ αυτόν ήταν οι ιδέες που θεωρούνται ιερές ή θρησκευτικές, όπως η ιδιωτική ιδιοκτησία, ο ανταγωνισμός, ο καταμερισμός της εργασίας και ούτω καθεξής.
Έτσι οι αναρχικοί θεωρούν τους εαυτούς τους σοσιαλιστές· αλλά σοσιαλιστές ενός συγκεκριμένου είδους, ελευθεριακούς σοσιαλιστές. Όπως το θέτει ο ατομικιστής αναρχικός Joseph A. Labadie (απηχώντας τόσο τον Τάκερ όσο και τον Μπακούνιν):
«Λέγεται ότι ο αναρχισμός δεν είναι σοσιαλισμός. Αυτό είναι ένα λάθος. Ο αναρχισμός είναι εθελοντικός σοσιαλισμός. Υπάρχουν δύο είδη σοσιαλισμού, ένας αυταρχικός και ένας αναρχικός, ένας εξουσιαστικός και ένας ελευθεριακός, ένας κρατικός και ένας ελεύθερος. Πράγματι, κάθε πρόταση κοινωνικής βελτίωσης στρέφεται είτε προς την αύξηση είτε προς τη μείωση των εξουσιών των εξωτερικών βουλήσεων και δυνάμεων πάνω στο άτομο. Όταν αυτές αυξάνονται είναι εξουσιαστικές, όταν μειώνονται είναι αναρχικές» (Anarchism: What It Is and What It Is Not).
Ο Labadie δήλωσε επανειλημμένα ότι «όλοι οι αναρχικοί είναι σοσιαλιστές, αλλά οι σοσιαλιστές δεν είναι όλοι αναρχικοί». Συνεπώς, το σχόλιο του Daniel Guerin ότι «ο αναρχισμός είναι πραγματικά συνώνυμο του σοσιαλισμού [και ότι] ο αναρχικός είναι πρωτίστως ένας σοσιαλιστής ο σκοπός του οποίου είναι να καταργήσει την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο» επαναλαμβάνεται σε όλη την ιστορία του αναρχικού κινήματος, είτε πρόκειται για τις κοινωνικές είτε για τις ατομικιστικές τάσεις. (Anarchism, σ. 12) Μάλιστα, ο μάρτυρας της Haymarket, Άντολφ Φίσερ χρησιμοποίησε σχεδόν τα ίδια λόγια με τον Labadie για να εκφράσει το ίδιο γεγονός – «κάθε αναρχικός είναι σοσιαλιστής, αλλά κάθε σοσιαλιστής δεν είναι αναγκαστικά αναρχικός» – αναγνωρίζοντας παράλληλα ότι το κίνημα ήταν “χωρισμένο σε δύο παρατάξεις, τους αναρχο-κομμουνιστές και τους Προυντονικούς ή αναρχικούς της μεσαίας τάξης» (The Autobiographies of the Haymarket Martyrs, σελ. 81).
Έτσι, ενώ οι κοινωνικοί και ατομικιστές αναρχικοί διαφωνούν σε πολλά ζητήματα – όπως για παράδειγμα εάν μια αληθινά, δηλαδή μη-καπιταλιστική, ελεύθερη αγορά θα ήταν το καλύτερο μέσο μεγιστοποίησης της ελευθερίας- συμφωνούν ότι ο καπιταλισμός πρέπει να καταπολεμηθεί ως εκμεταλλευτικός και καταπιεστικός και ότι μια αναρχική κοινωνία πρέπει, εξ ορισμού, να βασίζεται σε συνεργατική και όχι μισθωτή εργασία. Μόνο αυτό το είδος εργασίας θα «μειώσει τις εξουσίες των εξωτερικών βουλήσεων και δυνάμεων πάνω στο άτομο» κατά τη διάρκεια των ωρών εργασίας και αυτή η αυτοδιαχείριση της εργασίας από όσους την ασκούν είναι το βασικό ιδανικό του πραγματικού σοσιαλισμού. Αυτή η προοπτική μπορεί να εντοπιστεί στον ισχυρισμό του Joseph Labadie ότι η συνδικαλιστική οργάνωση ήταν «το παράδειγμα της απόκτησης ελευθερίας δια της ένωσης» και ότι «χωρίς την ένωση του, ο εργάτης είναι πολύ περισσότερο δούλος του εργοδότη του από όσο είναι με αυτήν» (Different Phases of the Labour Question).
Ωστόσο τα νοήματα των λέξεων αλλάζουν με την πάροδο του χρόνου. Σήμερα ο σοσιαλισμός σχεδόν πάντοτε συγχέεται με τον κρατικό σοσιαλισμό, ένα σύστημα στο οποίο όλοι οι αναρχικοί έχουν αντιταχθεί ως άρνηση της ελευθερίας και των γνήσιων σοσιαλιστικών ιδανικών. Όλοι οι αναρχικοί θα συμφωνούσαν με τη δήλωση του Noam Chomsky για το θέμα αυτό:
«Αν η αριστερά θεωρείται ότι περιλαμβάνει τον μπολσεβικισμό, τότε θα διαχώριζα κατηγορηματικά τον εαυτό μου από την αριστερά. Ο Λένιν ήταν ένας από τους μεγαλύτερους εχθρούς του σοσιαλισμού» (Marxism, Anarchism, and Alternative Futures, σελ. 779).
Ο αναρχισμός αναπτύχθηκε σε συνεχή αντίθεση με τις ιδέες του μαρξισμού, της σοσιαλδημοκρατίας και του λενινισμού. Πολύ πριν ο Λένιν ανέβει στην εξουσία, ο Μιχαήλ Μπακούνιν προειδοποίησε τους οπαδούς του Μαρξ ενάντια στην «κόκκινη γραφειοκρατία» που θα εγκαθιδρύσει «τη χειρότερη από όλες τις δεσποτικές κυβερνήσεις», εάν εφαρμοστούν ποτέ οι κρατικοσοσιαλιστικές ιδέες του Μαρξ. Μάλιστα, τα έργα του Στίρνερ, του Προυντόν και ιδιαίτερα του Μπακούνιν προβλέπουν με μεγάλη ακρίβεια τη φρίκη του κρατικού σοσιαλισμού. Επιπλέον, οι αναρχικοί ήταν από τους πρώτους και πιο σφοδρούς επικριτές και αντιπάλους του μπολσεβίκικου καθεστώτος στη Ρωσία.
Παρ’ όλα αυτά, όντας σοσιαλιστές, οι αναρχικοί μοιράζονται μερικές ιδέες με μερικούς μαρξιστές (αν και καμία με τους λενινιστές). Τόσο ο Μπακούνιν όσο και ο Τάκερ δέχτηκαν την ανάλυση και κριτική του Μαρξ για τον καπιταλισμό, καθώς και την θεωρία της αξίας της εργασίας (βλ. Κεφάλαιο Γ). Ο ίδιος ο Μαρξ επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από το βιβλίο του Μαξ Στίρνερ, το Εγώ και το δικό του, το οποίο περιέχει μια λαμπρή κριτική για αυτό που ο Μαρξ αποκάλεσε «χυδαίο» κομμουνισμό, καθώς και για τον κρατικό σοσιαλισμό. Υπήρξαν επίσης κομμάτια του μαρξιστικού κινήματος που είχαν απόψεις πολύ παρόμοιες με τον κοινωνικό αναρχισμό (ιδιαίτερα τον αναρχοσυνδικαλιστικό κλάδο του κοινωνικού αναρχισμού) – για παράδειγμα, ο Anton Pannekoek, η Rosa Luxembourg, ο Paul Mattick και άλλοι, οι οποίοι απέχουν πολύ από τον Λένιν. Ο Karl Korsch και άλλοι έγραψαν με συμπάθεια για την αναρχική επανάσταση στην Ισπανία. Υπάρχουν πολλοί σύνδεσμοι μεταξύ του Μαρξ και του Λένιν, αλλά υπάρχουν και σύνδεσμοι μεταξύ του Μαρξ και πιο φιλελεύθερων μαρξιστών, οι οποίοι ήταν έντονα επικριτικοί απέναντι στον Λένιν και τον μπολσεβικισμό και των οποίων οι ιδέες προσεγγίζουν την επιθυμία του αναρχισμού για την ελεύθερη συνεργασία μεταξύ ίσων.
Επομένως, ο αναρχισμός είναι βασικά μια μορφή σοσιαλισμού, η οποία βρίσκεται σε άμεση αντίθεση με αυτό που συνήθως ορίζεται ως «σοσιαλισμός» (δηλαδή κρατική ιδιοκτησία και έλεγχος). Αντί για τον «κεντρικό σχεδιασμό», τον οποίο πολλοί συσχετίζουν με τη λέξη «σοσιαλισμός», οι αναρχικοί υποστηρίζουν την ελεύθερη ένωση και συνεργασία μεταξύ ατόμων, εργασιακών χώρων και κοινοτήτων, και έτσι εναντιώνονται στον κρατικό “σοσιαλισμό” ως μια μορφή κρατικού καπιταλισμού στον οποίο «κάθε άνθρωπος θα είναι μισθωτός, και το κράτος θα είναι ο μοναδικός εργοδότης» (Benjamin Tucker, The Individualist Anarchists, σ. 81) Συνεπώς, οι αναρχικοί απορρίπτουν τον μαρξισμό (αυτό που οι περισσότεροι θεωρούν ως «σοσιαλισμό») ακριβώς ως «ιδέα του κράτους-καπιταλιστή, στο οποίο η σοσιαλδημοκρατική πτέρυγα του μεγάλου Σοσιαλιστικού Κόμματος προσπαθεί τώρα να υποβιβάσει τον σοσιαλισμό». (Peter Kropotkin, The Great French Revolution, τόμος 1, σελ. 31) Η αναρχική αντίρρηση για την ταύτιση του μαρξισμού, του «κεντρικού σχεδιασμού» και του κρατικού σοσιαλισμού / καπιταλισμού με τον σοσιαλισμό θα συζητηθεί στο κεφάλαιο Η.
Εξαιτίας αυτών των διαφορών με τους κρατικούς σοσιαλιστές, και για να περιοριστεί η σύγχυση, οι περισσότεροι αναρχικοί αυτοαποκαλούνται απλώς «αναρχικοί», καθώς θεωρείται δεδομένο ότι οι αναρχικοί είναι σοσιαλιστές. Ωστόσο, με την άνοδο της λεγόμενης “φιλελεύθερης” δεξιάς στις ΗΠΑ, ορισμένοι φιλοκαπιταλιστές έχουν αρχίσει να αυτοαποκαλούνται “αναρχικοί” και αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο έχουμε επιμείνει κάπως εδώ. Ιστορικά και λογικά ο αναρχισμός συνεπάγεται τον αντικαπιταλισμό, δηλαδή τον σοσιαλισμό, κάτι στο οποίο -το τονίζουμε- όλοι οι αναρχικοί συμφωνούν (για μια πληρέστερη εξέταση του γιατί ο “αναρχικός” καπιταλισμός δεν είναι αναρχικός βλέπε κεφάλαιο ΣΤ).