Από πού προέρχεται ο αναρχισμός;
Από πού προέρχεται ο αναρχισμός; Δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα καλύτερο από το να επικαλεστούμε την Οργανωτική Πλατφόρμα των Ελευθεριακών Κομμουνιστών που διαμορφώθηκε από συμμετέχοντες στο Μαχνοβίτικο κίνημα κατά την Ρωσική Επανάσταση (βλ. τμήμα Α.5.4). Επισημαίνουν ότι:
«Η ταξική πάλη που προκλήθηκε από την υποδούλωση των εργατών και την λαχτάρα τους για ελευθερία γέννησε, μέσα στην καταπίεση, την ιδέα του αναρχισμού: την ιδέα της πλήρους άρνησης ενός κοινωνικού συστήματος που βασίζεται στις αρχές των τάξεων και του κράτους και την αντικατάστασή του από μια ελεύθερη, μη κρατική κοινωνία αυτοδιευθυνόμενων εργατών.
Επομένως, ο αναρχισμός δεν πηγάζει από τους αφηρημένους στοχασμούς κάποιου διανοούμενου ή φιλοσόφου, αλλά από την άμεση πάλη των εργατών εναντίον του καπιταλισμού, από τις ανάγκες και τις επιδιώξεις των εργατών, από τις προσδοκίες τους για ελευθερία και ισότητα, προσδοκίες που αποκτούν ιδιαίτερη ζωντάνια κατά τις πιο ηρωικές περιόδους της ζωής και της πάλης των εργατικών μαζών.
Οι εξέχοντες αναρχικοί στοχαστές, ο Μπακούνιν, ο Κροπότκιν και άλλοι, δεν επινόησαν την ιδέα του αναρχισμού, αλλά, έχοντάς την ανακαλύψει στις μάζες, απλώς βοήθησαν με τη δύναμη της σκέψης και της γνώσης τους στο να την συγκεκριμενοποιήσουν και να την διαδώσουν.» (σελ.15-16).
Όπως γενικότερα το αναρχικό κίνημα, οι Μαχνοβίτες ήταν ένα μαζικό κίνημα ανθρώπων της εργατικής τάξης που αντιστέκονταν στις δυνάμεις της εξουσίας, τόσο της Κόκκινης (κομμουνιστική) όσο και τη Λευκής (τσαρική/ καπιταλιστική) στην Ουκρανία από το 1917 ως το 1921. Όπως σημειώνει ο Peter Marshall «ο αναρχισμός έχει βρει παραδοσιακά τους κύριους υποστηρικτές του μεταξύ των εργατών και των αγροτών.» (Demanding the Impossible, σελ. 652).
Ο αναρχισμός δημιουργήθηκε μέσα στην και από την πάλη των καταπιεσμένων για ελευθερία. Για τον Κροπότκιν, για παράδειγμα, «Ο αναρχισμός… προήλθε από τους καθημερινούς αγώνες» και «το αναρχικό κίνημα ανανεωνόταν κάθε φορά που δεχόταν την επίδραση κάποιου σπουδαίου πρακτικού μαθήματος· η καταγωγή του πηγάζει από τα διδάγματα της ίδιας της ζωής» (Evolution and Environment, σελ. 57-58). Για τον Προυντόν «η επαλήθευση» των αντιλήψεών του περί αμοιβαιότητας (μουτουαλισμού) βρίσκεται στην «παρούσα πρακτική, την επαναστατική πρακτική εκείνων των εργατικών συνεταιρισμών… που διαμορφώθηκαν αυθόρμητα στο Παρίσι και τη Λυών… (και οι οποίες δείχνουν ότι) η οργάνωση της πίστωσης και η οργάνωση της εργασίας είναι το ίδιο και το αυτό» (No Gods, No Masters, τόμος 1, σελ. 59-60). Πράγματι, όπως υποστηρίζει ένας ιστορικός, υπήρχε «μεγάλη ομοιότητα μεταξύ του συνεταιριστικού ιδανικού του Προυντόν και του προγράμματος των Μουτουαλιστών της Λυών». Υπήρχε «μια αξιοσημείωτη σύγκλιση απόψεων και είναι πιθανόν ότι ο Προυντόν ήταν σε θέση να διατυπώσει το πρακτικό του πρόγραμμα πιο συνεκτικά λόγω του παραδείγματος των εργατών μεταξιού της Λυόν. Το σοσιαλιστικό ιδεώδες που προασπίστηκε είχε ήδη σε κάποιο βαθμό υλοποιηθεί από τέτοιου είδους εργάτες.» (K. Steven Vincent, Pierre-Joseph Proudhon and the Rise of French Republican Socialism, σελ. 164)
Συνεπώς, ο αναρχισμός προέρχεται από τον αγώνα για ελευθερία και τις επιθυμίες μας να διάγουμε μια ολοκληρωμένη ανθρώπινη ζωή, στην οποία θα έχουμε χρόνο να ζήσουμε, να ερωτευτούμε και να παίξουμε. Δεν δημιουργήθηκε από λίγους ανθρώπους αποκομμένους από τη ζωή, κλεισμένους σε πύργους από ελεφαντόδοντο απ’ τους οποίους κοιτούσαν αφ’ υψηλού την κοινωνία, κρίνοντάς την με βάση τις απόψεις τους για το τι είναι σωστό και τι λάθος. Απεναντίας, ήταν προϊόν της πάλης και της αντίστασης της εργατικής τάξης στην εξουσία, την καταπίεση και την εκμετάλλευση. Όπως το έθεσε ο Άλμπερτ Μέλτζερ:
«Δεν υπήρξαν πότε θεωρητικοί του αναρχισμού ως τέτοιοι, αν και παρήγαγε αρκετούς θεωρητικούς που πραγματεύτηκαν διάφορες πτυχές της φιλοσοφίας του. Ο Αναρχισμός έχει παραμείνει ένα σύστημα ιδεών που υφίσταται επεξεργασία μέσω της πράξης παρά η εφαρμογή στην πράξη μιας διανοητικής σύλληψης. Πολύ συχνά, εμφανίζεται κάποιος αστός συγγραφέας και καταγράφει αυτό που έχει ήδη υποστεί επεξεργασία στην πράξη από εργάτες και αγρότες. Αυτός (ή αυτή) πιστώνεται από τους αστούς ιστορικούς τον τίτλο του ηγέτη και από τους διαδοχικούς αστούς συγγραφείς (οι οποίοι βασίζονται σε αστούς ιστορικούς) όλο αυτό αναφέρεται ως μία ακόμα περίπτωση που αποδεικνύει ότι η εργατική τάξη στηρίζεται στην αστική ηγεσία». (Anarchism: Arguments for and against, σελ.18)
Στα μάτια του Κροπότκιν, «ο αναρχισμός είχε τις ρίζες του στην ίδια δημιουργική, εποικοδομητική δραστηριότητα των μαζών η οποία έχει επεξεργαστεί όλους τους κοινωνικούς θεσμούς της ανθρωπότητας στο παρελθόν και στις εξεγέρσεις… εναντίον των εκπροσώπων της ισχύος, οι οποίοι θέτωντας εαυτούς έξω από αυτούς τους κοινωνικούς θεσμούς, έβαλαν χέρι σ’ αυτούς και τους χρησιμοποίησαν προς όφελός τους». Πιο πρόσφατα, «η αναρχία γεννήθηκε από την ίδια κριτική και επαναστατική διαμαρτυρία που γέννησε τον Σοσιαλισμό γενικά». Ο αναρχισμός, σε αντίθεση με άλλες μορφές σοσιαλισμού, «ύψωσε το βέβηλο χέρι του, όχι μόνο εναντίον του καπιταλισμού, αλλά και ενάντια σε αυτά τα θεμέλια του καπιταλισμού: το Νόμο, την Εξουσία και το Κράτος». Το μόνο που έκαναν οι αναρχικοί συγγραφείς ήταν να «επεξεργαστούν μια γενική έκφραση των αρχών (του αναρχισμού) και τη θεωρητική και επιστημονική βάση των διδασκαλιών του», που προέρχονται από τις εμπειρίες αγώνα των ανθρώπων της εργατικής τάξης καθώς και την ανάλυση των εξελικτικών τάσεων της κοινωνίας εν γένει. (Ό.π., σελ. 19 και σελ. 57)
Ωστόσο, αναρχικές τάσεις και οργανώσεις στην κοινωνία υπήρχαν πολύ πριν ο Προυντόν γράψει το 1840 και αυτοανακηρυχθεί αναρχικός. Ενώ ο αναρχισμός, ως συγκεκριμένη πολιτική θεωρία, γεννήθηκε με την άνοδο του καπιταλισμού (ο αναρχισμός «εμφανίστηκε στα τέλη του δεκάτου ενάτου αιώνα… και ανέλαβε τη διπλή πρόκληση της ανατροπής τόσο του κεφαλαίου όσο και του κράτους.» [Peter Marshall, Ό.π., σελ. 4]) οι αναρχικοί συγγραφείς έχουν ερευνήσει τις ελευθεριακές τάσεις μέσα στην ιστορία. Ο Κροπότκιν, για παράδειγμα, υποστήριξε ότι «σε όλες τις εποχές υπήρχαν αναρχικοί και κρατιστές» (Ό.π., σελ. 16). Στην Αλληλοβοήθεια (και αλλού) ο Κροπότκιν ανέλυσε τις ελευθεριακές πτυχές παρελθουσών κοινωνιών και επισήμανε εκείνες που εφάρμοσαν επιτυχώς (σε κάποιο βαθμό) την αναρχική οργάνωση ή πλευρές του αναρχισμού. Αναγνώρισε ότι αυτή η τάση των πρακτικών παραδειγμάτων αναρχιζουσών ιδεών προηγείται της δημιουργίας του «επίσημου» αναρχικού κινήματος και υποστήριξε ότι:
«Από την πιο απομακρυσμένη, λίθινη αρχαιότητα, οι άνθρωποι είχαν συνειδητοποιήσει τα δεινά που προκύπτουν από το να επιτρέπουν σε κάποιους εξ αυτών να αποκτήσουν προσωπική εξουσία. Γι’ αυτό ανέπτυξαν στην πρωτόγονη φυλή, στην κοινότητα του χωριού, στη μεσαιωνική συντεχνία και τελικά στην ελεύθερη μεσαιωνική πόλη, τέτοιους θεσμούς που τους επέτρεπαν να αντιστέκονται στις καταπατήσεις της ζωής και της τύχης τους τόσο από τους ξένους κατακτητές όσο και από εκείνα τα μέλη της ίδιας τους της φυλής τα οποία θα επιχειρούσαν να επιβάλλουν την προσωπική τους εξουσία.» (Anarchism, σελ.158-9)
Ο Κροπότκιν τοποθέτησε την πάλη των ανθρώπων της εργατικής τάξης (από όπου ξεπήδησε ο σύγχρονος αναρχισμός) στο ίδιο επίπεδο με αυτές τις παλαιότερες μορφές λαϊκής οργάνωσης. Υποστήριξε ότι «οι εργατικοί σύνδεσμοι… ήταν αποτέλεσμα της ίδιας λαϊκής αντίστασης στην αυξανόμενη δύναμη των λίγων – εν προκειμένω των καπιταλιστών», όπως η φυλή, η κοινότητα του χωριού και ούτω καθεξής, όπως ήταν και «η εντυπωσιακά ανεξάρτητη, ελεύθερα ομόσπονδη δραστηριότητα των Τομέων του Παρισιού και όλων των μεγάλων πόλεων και πολλών μικρών Κομμούνων κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης το 1793. (Ό.π., σελ. 159)
Κατά συνέπεια, ενώ ο αναρχισμός ως πολιτική θεωρία αποτελεί μια έκφραση της πάλης της εργατικής τάξης και της αυτοδραστηριότητας ενάντια στον καπιταλισμό και το σύγχρονο κράτος, οι ιδέες του αναρχισμού εκφράζονται συνεχώς σε δράση σε όλη τη διάρκεια της ανθρώπινης ύπαρξης. Πολλοί αυτόχθονες λαοί στη βόρεια Αμερική και αλλού, για παράδειγμα, εξασκούσαν τον αναρχισμό για χιλιάδες χρόνια προτού ο αναρχισμός υπάρξει ως συγκεκριμένη πολιτική θεωρία. Ομοίως, αναρχικές τάσεις και οργανώσεις υπήρξαν σε κάθε μεγάλη επανάσταση – στις Συνελεύσεις της Πόλης του Νιού Ήνγκλαντ κατά τη διάρκεια της Αμερικανικής Επανάστασης, στους Παρισινούς Τομείς στη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης, στα εργατικά συμβούλια και τις εργοστασιακές επιτροπές κατά τη διάρκεια της Ρωσικής Επανάστασης, για να αναφέρουμε μόνο μερικά παραδείγματα (Βλ. για λεπτομέρειες την Τρίτη Επανάσταση του Μάρεϊ Μπούκτσιν). Αυτό είναι αναμενόμενο, αφού ο αναρχισμός είναι, όπως υποστηρίζουμε, προϊόν αντίστασης στην εξουσία, τότε οποιαδήποτε κοινωνία με αρχές (εξουσίες) θα προκαλέσει αντίσταση σ’ αυτές και θα παράξει αναρχικές τάσεις (και, φυσικά, σε κοινωνίες χωρίς αρχές δεν μπορεί να συμβάλλει μιας και είναι ήδη αναρχικές).
Με άλλα λόγια, ο αναρχισμός αποτελεί έκφραση του αγώνα κατά της καταπίεσης και της εκμετάλλευσης, μια γενίκευση των εμπειριών και των αναλύσεων των εργαζόμενων για το τι είναι λάθος με το ισχύον σύστημα και μια έκφραση των ελπίδων και των ονείρων μας για ένα καλύτερο μέλλον. Αυτός ο αγώνας υπήρχε προτού ονομαστεί αναρχισμός, αλλά το ιστορικό αναρχικό κίνημα (δηλαδή ομάδες ανθρώπων που αποκαλούν τις ιδέες τους αναρχισμό και στοχεύουν σε μια αναρχική κοινωνία) είναι ουσιαστικά προϊόν του αγώνα της εργατικής τάξης εναντίον του καπιταλισμού και του κράτους, κατά της καταπίεσης και της εκμετάλλευσης και υπέρ μιας ελεύθερης κοινωνίας ελεύθερων και ίσων ατόμων.